17 July, 2007

A Biography of Rev. Khup Za Go

Rev. Khup Za Go Tangthu
(A Biography of Rev. Khup Za Go)

"Amah in leivui panin
Mi zawngte lam to-in,
Nin phual panin mi cimawhte leh
A lungkhamte dom to a,
Uliante tawh kikhawlsak a,
Ama mite ulianin a bawl hi."
Late 113:7,8


A kaikhawm
Tg. Neng Ngaih Lian

REV. KHUP ZA GO TANGTHU
(A Biography of Rev. Khup Za Go)

First Published 2006
Copies 500
© Zo Aw Publications

Published by
Zo Aw Publications
Sunshine Cottage,
Bishnu Path, Mathura Nagar,
Guwahati –781 006, India
Tel: 91-0361-2350845, E-mail: nswante@sify.com



L U N G D A M P I H N A
(Forward)

Lai Siangtho in, “Abel in a si napi-in a upna hangin thu a hilh lai hi,”(Heb.11:4) a cih bangin Sia Rev. Khup Za Go zong sikhin napi-in eite lakah thu a hilh lai hi.

Guwahati-ah CBCNEI Missionary Training Programme-a ka kihel laitak August ni 6 nitakin tangthugelhpa Sia Ngaih Lian in a innah an hong nekpih khitin computor sunga a khumsa hih Rev.Khup Za Go Tangthu (A Biography of Rev. Khup Za Go) hong simsaka ka lungdam hi. Hih laibu sungah a ki teelkhia Sia Khup tangthu, a laigelhte, a thugente akipan mite in a mah a itna thu leh late a om hi. Laibu gelhpa in a pa neu a itna lahna-a hih bang hong bawl ngaihsunsiam ka sa a, bawl dinga hoih mah ka sa hi. Sanggampa Ngaih Lian in Rev. Khup Za Go Library a bawl zong ka muhsak hi.

Sia Khup Za Go in CBA sungah hunbita Field Director/Executive Secretary hong let akipanin makai kician ki neia tua-a kipanin mainawtna nam tuamtuam om hi. CBA gambup sungah ama makaihna tawh Camp masa pen 1972 in Sialsih, tu in Behiang (T) a kici khua a kinei hi. Lai Siangtho lotngah hong sinpih masak pen, “Note in kei nong teel kei uh hi; no kong teel hi. Note pai-in a tampi na gah khit uh ciangin na gah uh a kip nadingin kong koih zo hi.”(Johan 15:16) cih ahizongin, hong sinsak “Hong pai un Topa’n hong sam hi ne ni guai,” leh ”Sunkhua zan khua vantung mite’n hong keem hen,”cih la tomte ka bilkhaah a mang thei kei hi. Sia Khup makaihna tawh Chin Baptist Evangelism & Mission Department bawl dingin Mission Consultation, Lanva CBA Biakinnah 1975 kinei hi. Tedim Lai Siangtho, Tedim La Bu leh laibu hoih nonote ama makaihna tawh kikhen thei hi. Upna kibatpih Khristian pawlpi tuamtuamte tawh kimeltheihtuahna leh nasep khopna a tangzaizaw zong kinei thei hi. CBA in hih ciang a phak toh theih nadingin Siapa pen Pasian in a khuampi khata a mi zat ahi hi.

Sia Khup in mimala hong itna leh deihsakna ka mangngilh thei kei hi. Tua hun laia, Evangelical Student, tu ciangin Our Link kici magazine khat ong pia in UESI Ministryah 1971-a hong introduce masa pen amah ahi hi. Hih kipawlna i tup leh ngim hoihsa ka hih manin tuni tan ka kihel hi. D.M. College, Imphal-ah ka omlai in hostelah hong hawhin a zat lai Collin’s Pocket Dictionary khat hong pia hi.

SAIACS, Bangalore-a Lai Siangtho sin-a ka kuan zawh ka laikhak ngah masak pen Sia Khup tung pan ahi hi. Bangalore a om sungin a laibu bawl nunungte: “Leivui Panin” cih leh “Khristian Khutzat” hong khak in ka na zuak uh hi. Mite in hoihsa in hong lei khit sak zel uh hi. A laibute khat ta hong letsong hi.

A natna panin hong hoih kik laitakin accident a tuak mawk pen dahhuai lua hi. April 9 zingsang nai 8:00 pawlin Bangalore panin phone in ka kiho uh hi. Tua zawh sawt loin bike in a phutkhak thu, nitak lam ciangin a hunlo taka hong beisan thu ka za hi. A zingciang April 10 in Bangalore Zomi Christian Fellowship kikhopnaah amah suunna hun ka zang uh hi. Sia Khup pen Bangalore ZCF Chairman na hi ngei hi.

Sia Khup in a laibu bawlteah a sepsate, agelhsate a khumkhit loh om lai ding hi. Ka MA zawh Pasian tungah lungdamkohna-a (1983) a thugen zong a copy ka keem hi. Ka nu leh pa kiteen kum 50 cinna (1995) pawia a thu gen bang zong om hi.

Hih tangthu bu tawnin Rev. Khup Za Go in eite lakah thu hong hilh lai-a, hih bang laibu hong ngaisunkhia a tapa Sia Ngaih Lian tungah lungdamna lian hi. Laibu a sim mi khempeuh Topa Pasian in thupha hong pia ta hen!


September 12, 2006 Dr. Rev. Enn Za Sian
Mission Secretary, CBA


KOH MASAKTHU
(Preface)

Ka pa neu Rev. Khup Za Go in hong nutsiat zawh kha sawm leh guk a cin tawh kituakin amah phawk tawntung nadingin New Lamka a ahan ciamtehna mualsuang phuh honna August 23, 2006 ni in kinei ding hi. Tua tawh kituak in a tangthu tomkim a kigelhna laibu Rev. Khup Za Go Tangthu hawm khia thei ihih manin Pasian tungah lungdamna ka ko hi.

Hih sunga thute pen amah bawl Leivui Panin leh Murlen Vengpi Presbyterian Pawlpi Silver Jubilee (1942-1967) Pawi laibuta pana kila sawn hi. Tua hangin Murlen khua Tapidaw suak masate leh Biakinn neihna thu tawm tuang hi. Tua banah, a u Gin Za Khual, a u Thang Nang leh a zi leh tate genna leh deihna banga kibawl khia ahi hi.

Hih laibu sungah Pupi Hong Cin Suante makaihna tawh 1918 kumin Kawlgam Tedim uk sunga om Thalmual pan India Mizogam sunga Murlen khua lutna, leitung pilna leh Lai Siangtho sang kahna, gamdang zinna, khawmpi leh seminar kihelna, Tedim Lai Siangtho puahphatna, hunbita Pasian nasepna, lai lam nasepna, innkuan sung nuntakna thu a kipan pawl leh mimal pawlkhatte’ dahpihna laikhak kituangsak hi. Han tungah phawk tawntungna mualsuang a kiphuh hangin mikimin tua han kipha zo lo ding ahih manin hih laibu pen amah phawk tawntungna a tangzai zawk nading deihna kihawm khia ahi hi.

A nuntak sunga huhna hong piate a kipan hong beisan khit cianga Delhi, Kolkata, Imphal, Lamka leh leitung gam tuamtuam pana thuakpihna leh huhna hong pia khempeuhte tungah i biak Pasian in leitung thupha, vantung thupha hong ngahsak ciat ta hen!

“Note pumpi pen lei tawh bawl na hi uh a, lei mah na suak kik ding uh hi” (Pian.3:19) ciin Lai Siangtho in hong gen hi. Pasian in a sehkholh sa bangin a silapa pumpi lei suakkik dingin April 09, 2005 niin hong laksak hi. Ahi zongin a nasep Lungdamna Thu in bei hun nei ngei lo ding hi. Tua mah bangin a nuntak sungin a sep khiat laibute leh a it Zomite adingin a pil a siamna siitlo a hong pattahnate ei a nungta laite in it leh zuun in i kep siam leh bei pak lo ding a, tuate in i lakah thu hong gen kikik lai ding hi. Tua pen nang leh kei liangko tungah kinga thu ahi hi.

August 23, 2006 S. Neng Ngaih Lian
New Lamka

A Sung Om Thute

Lungdampihnai
Koh Masak Thuii

Phung A thu Laimai


I KAWLGAM PAN MIZOGAM LUTNA
1.Mizogam Lutna
2.Murlen Vengpi Tapidaw Suahna
3.Pianna Mun leh Sanggamte

II SANGKAHNA
1. Leitung Pilna Sinna
a) Murlen Primary School
b) Champhai Middle School
c) Churachandpur, Imphal leh Aizawl High School
d) Imphal D.M. College
e) Gauhati University
2. Lai Siangtho Sinna
a) Serampore College, Kolkata
b) United Theological College, Bangalore

III GAMDANG ZINNA
1. Myanmar Zinna
2. America Zinna
3. England Zinna
4. Germany Zinna
5. Indonesia Zinna
6. Thailand Zinna

IV KHOPPI LEH SEMINAR PAINA
1. Khoppi Paina
a) North East EGF Conference, Shillong
b) NBC Centennial, Impur
c) Billy Graham Crusade, Kohima
d) NEICC Conference, Kohima
e) EFI Conference, Guwahati
f) CBCNEI Silver Julbilee, Jorhat.
g) EFI Silver Jubilee, Hyderabad
h) Baptist Union of India Assembly, Bangalore
i) Asian Baptist Congress, Hyderabad
j) ZCLS, Conference, Tonzang
k) Pastor Conference, Shillong
2. Seminar Paina
a)Management Skill Seminar, Guwahati
b)Church Growth Seminar, Guwahati
c) Kuki-Chin Baptist Consultation, Motbung
d) Seminar On Church and Theology, Imphal
e)Communication Workshop, Bangalore
f)Publication Workshop, Madras
g)Consultation for the Christian Book Publications and Booksellers in India, Delhi
h)XI Congress of the International Society for Folk Narrative Research, Mysore
i) Seminar on Leadership in 21st Century, Guwahati
j) Seminar on Mizo Identity, Aizawl

V TEDIM LAI SIANGTHO TEINA TAWH KISAI SEPNA
1. BSI Translation Workshop, Rajpur
2. Tedim Bible Proofreading, Delhi
3. Tedim Bible Proofreading, Shillong
4. Tedim Lai Siangtho Apna, Lamka
5. BSI Zumpi, Bangalore

VI
HUNBITA PASIAN NA SEPNA
1. Field Director, MBA-9, Lamka
2. Director, CLC, Guwahati
3. Mission Secretary, CBA, Lamka
4. Executive Secretary, CBA, Lamka
5. Lecturer, JRTS, Shillong
6. Pastor, ZCF, Delhi

VII LAI TAWH KISAI SEPNA
1.Lai Lam Nasepna
2.Tedim Pau Tawh Tei
3.Laipuak Gelh
4.Magazine Phuan
5.Laibu Bawl

VIII INNKUAN SUNG NUNTAKNA
1. Naupan Lai
2. Pianthakna
3. Zi leh Tate Tawh

IX LEITUNG PAHTAWINA A NGAHTE
1. Biakna Lam Pan
a)Pastor Ordination
b)Patron Member, BSI
c)Certificate of Achievement,Boston


2. Minam leh Philantrophy Pan
a)Patron Member, CYA
b)Life Member, CSA
c)ZOLUS, Yangon
d)Independence Red Cloth, Lamka


3. International Pan
a)Millennium Hall of Fame, 1998
b)Man of the Year 2000

X DAHPIHNA LEH PHAWKNA LAIKHAK PAWLKHAT
1.The Last Journey
2.Zomi Christian Literature Society
3.Pammaih Zen Si!
4.Shillongah Khakna
5.Ka Lawmpa
6.I Kiho Nopna Tam Ngel Hi Ve’n!
7.Na Nung Sangah
8.Ong Ciahta Mai In
9.Kawlgamah Kong Suun Hi
10.Kong Phawk Semsem Hi

XI PHAWKNA ZOLA PHUAH PAWLKHAT
1. Pa S.K.Gin Za Khual
2. Pa Suak Khaw Gin
3. Nu Hau Zen
4. Nu Dim Khaw Luan
5. Pa S. Neng Za Thang


PHUNG I

KAWLGAM PAN MIZOGAM LUTNA

1. Mizogam Lutna
Nek leh taak zonna leh gam ki-ukna hamsa sakna hangin Leitung Galpi Khatna (Piancit Gal) zawh lian 1918 kumin Pu Genzo Suante sung panin Pu Hong Cin leh a tapa u pen Thual Gin leh a zi Pi Awi Ngem (Hatzaw beh) makaih in Kawlgam Tedim gamuk sunga om Thalmual khua panin Mizogam lut in Champhai kianga om Vaparah teng uh hi. Kum 1920 pawlin Vapar khua pana kigamla lo a om Murlenah kisuan uh hi. Tua hun in Murlen khua hausa Pu Saithuama Sailo hi a, a zi Pi Ngai Kang hi. Pi Ngai Kang pen Tedim kam pau zang mi ahih man hi ding hiam Murlen-ah Tedim pau zang tampitak na teng uh hi. Kam pau tawh kizui in vengpi nih in kikhen a, Lusei pau zangte Lusei Veng leh Tedim pau zangte Tedim Veng ci in anung ciangin Tedim Veng pen Murlen Vengpi kici hi. Tua bangin veng tuam tuakah a ten uh hangin hausapa vaihawm siamna tawh kithutuaktakin om uh hi. Veng kikal pen tai lang bekin kihal a, kigalmuh thei lai hi. Murlen khua kiangah Khaampi Ken kici suang ken lian leh sangpi om a, tua ah Tedim pau a Phialphiah i cih Lusei pau a Vamur tam mahmah hi. Hih vasa min tamin Vamur -Murlen kiphuak hi kici hi. Tuni dongin tua khampi ah phialphiah leng kipelh ziahziah in khuai kai leh zawng tam mahmah lai hi. Tua ahih manin Murlen khua hawhte adingin vaphak leh et ngeingei ding zah a muhnop leh thupi khat ahi hi.

2. Murlen Vengpi Tapidaw Suahna
Pu Hong Cinte pawl nungzuiin Tedim uk sung maha om Kalzang, Muizawl, Suangzang leh Mualnuam panin Tedim mi pawlkhat zong Murlen khuaah na pem uh a, Tedim mi bek zong inn za val pha uh hi. Tua bangin singtang khua lian khat suak ahih manin tua huna tangvalte giahkhawmna ahi ‘Haam’ kici zong mun thum takah om hi. Khawtawah Pu Thual Ginte’ inn, khawlaiah Pu Sing Daite’ inn, leh khawkhungah Pu Sawl Vaite’ inn. Khua sung hausa Pu Saithuama Sailo leh a zi Pi Ngai Kangte nupa in Murlen Vengpi ah Pasian thu na gen masa uh hi. Amau nupa in haam a giak tangvalte sim dingin Lai Siangtho pia uh hi. Tua bangin kum 1940 ciangin Murlen khua tangvalno Tg. Son Khaw Hau, Tg. Lut Gin, Tg. Thang Gen, Tg. Vai Za Dal leh Tg. Go Khaw Nang (Rev. G.K. Nang’ u pa), Tapidaw na suak uh hi. Amaute tungtawnin a kumkik 1941 a kipan khua sung mite mimal leh innkuan kuan in Tapidaw suak uh hi. Biakinn nei lo in kumnih tang Pa Son Khaw Hau’ innah meilah de in kikhawm lingling uh hi. Kum 1942 in khua hausa Pu Saithuama in ama innluite kai khawmin in Murlen Vengpite Biakinn ding lamsak a, Lusei Veng Pawlpi in meivak khat tawh inntuan hi. Pastor Thangkhum, Tualcheng khua in March 1942 in hong a, mi tam lo ahih hangun a honna pawi Sialtal khat tawh bawl uh hi. Tua ni in Pu Khai Khaw Ginte (Sia Khup’ nu sanggampa) nupa leh Pu Vial Khaw Zamte nupa in tuiphumna ngah uh a; amau teng pen Murlen khua pana tui kiphum masa pente ahi uh hi. Biakinn neih zawh Pawlpi makai masa pente -Pa Thuam Za Gin (Rev. Dr. J M Paupu’ pa), Pa Khai Khaw Gin, Pa Lal Zam leh Pa Vial Khaw Zam ahi uh hi. Amau teng sung pan Pa Thuam Za Gin in 1950 Saitual Presbytery khoppi-ah Upa Orden ngah a, Murlen khua panin Upa Orden ngah masa pen ahi hi. Ama nungah Pa Neng Khaw Lian in 1958 in, Pa Go Khaw Nang leh Pa Awn Za Suan in 1960 in ngah uh a, Pa Khai Lian Nang in1964 in ngah hi.

3. Pianna Mun Leh Sanggamte
Pu Hong Cin’ ta upa pen ahi Pu Thual Gin Suante leh a zi Pi Awi Ngem in tapa nga -Cin Khai, Vial Suan, Khup Khaw Neng, Thuam Suak leh Neng Khaw Hau, leh tanu li -Vung Luan, Cing Niang, Dim Niang leh Cingh Kiim nei uh hi. Pu Khup Khaw Neng leh a zi Pi Awi Khaw Dim (Buansing beh) kum 1930 pawlin nupa suak uh hi. Amau tapa li -Gin Za Khual (1931), Suan Khaw Thang (1933), Thang Nang (1935) leh Rev. Khup Za Go (1937) nei hi. A pa mel zong theician manlo in June 25, 1939 ni in a pa in damlohna hangin nusia hi. A papi uh Pu Cin Khai (Pa Suak Khaw Gin’ pa) in nusia baih ahih manin a nu Pi Awi Khaw Dim makaihna tawh a paneu uh Pu Vial Suan leh a pu Khai Khaw Gin beel in inntum-lotum suangin Murlen khuaah teng uh hi. A nu leh a u Khual loma bung khawm in, a u Tawng (Suan Khaw Thang) pen a khangmawi laiin Kawlgam galkap tum dingin kuan khia paha, a u Nang zong a tangvalno peuh ciangin Tedim leh Lamka kawmin summeet bawlin zin pah hi.

PHUNG II

SANGKAHNA

1. Leitung Pilna Sinna
Murlen Vengpiah Nipi Sang kician a om ma in Pa Thuam Pau (J.K.Chinpu’ pa) in Nipini ciangin naupangte inn khatah kaikhawmin Pasian thu leh la hilh hi. A nung ciangin naupangte in Lai Siangtho a sim theih kei uh leh phalo ding hi, ci in a lawm Pa Zen Khaw Lang, Pa En Khaw Lang leh Pa Lang Gin tawh Nipi Sangah laibul A B C (A AW B) leh nambat simzia zong hilh uh hi. Murlen Tedimmite in Naupang Nipi Sang Inn kician 1951 kumin nei zo pan uh hi. Tua kuma galkap pensen a ciah Pa Suan Khan Thang (Rev.S.Neng Za Khup’ pa) in Nipi Sang Superintendent leh Pawlpi Lai-at sem hi. Nipi Sang siate in naupangte Lai Siangtho thu limtakin a sinpih ban uah leitung pilna siamna a ngah nadingun sang a kah ding uh zong deihsakin hansuah hi. Pa Suan Khan ngial in naupangte thanop nadingin ama sum ngiat tawh pencil, laibu, lai-atloh leh muamkhum leisak in zol hi. Tua hunin naupangte genloh nu leh pate mahmah in zong a tate uh sangkahsak ding sangin lokho a nu leh pa thadawn pah ding thupi sa zaw uh hi.

a) Murlen Primary School: Murlen Primary sangah A B C Lusei pau tawh A AW B ci in simin sangkah kipan hi. Lai uuk in zong siamthei ahih manin a nu leh ute in zong a laisim ding bekmah hansuah uh hi. Tua bangin 1951 kumin Murlen Primary School min tawh Tualcheng Exam Centre panin a ni Pi Dim Niang’ tapa Suan Za Go tawh Class III zo ton uh hi. Aman Tualcheng Centre sungah khatna ngah a, a ban sim nading sholarship zong ngah hi. Tua laiin Pu Sangkhuma pen Murlen Primary School Headmaster ahi hi.

b) Champhai Middle School: Champhai Middle sangah scholarship ngahin laisim maban zom hi. A kipat ding kumin a nu in a zanpuan silh ding leh a nektawm ding antang puaksak in Murlen pan khe tawh ni nih paina Champhaiah kha hi. Champhai-ah a kah sung teng a meh ding leh antang ding Murlen panin a ute’n puak ngekngek uh hi. Pasian hehpihna tawh a pawl sunguah laisiam pen ahih manin sangsiate’n deihsakin Hostel Prefect panmun lensak hi. Aizawl pana pai Pu Vanlawma pen a Headmaster uh hi a, sanginn ki-ukna leh kikhalna ngatsak mahmah hi. Nipini simin hostel naupang khempeuh pello a Nipi Sang kah ding hi a, Nilai nitak kikhop ciangin Lai Siangtho kamngah gensak tawntung hi. Tua bangin Champhai Middle School hostelah kum thum om in 1954 kumin Class VI ong hi. Tua kum mah in Government Middle Scholarship Examination zong ong hi. Tua hun in Murlen leh a kima khua Tedim mite sungah lai tan guk a zo masa pen ahih manin kuamapeuh in lungdampih uh hi. A nu leh a ute zong lungdam mahmah uh ahih manin a voktal khawi lai uh tuk guk go in lungdam pawi a bawl uh hi.

c) Churachandpur, Imphal leh Aizawl High School: Kum 1954 dongin Mizoramah Government High School Aizawl bekah om pan a, Champhaiah Private High Schoolah Class VII ciang kipan pan hi. Tua ahih manin maban sangkah nading hamsatna om hi. Ahi zongin amah mah in a uk tentanna hangin Manipur gam Bungmual khua a om a pu Khai Khaw Gin leh a pi Man Khaw Cingte beelin 1955 kumin Churachandpur Govt. High School a Headmaster Pu Thianlam Vaiphei khut nuaiah Class VII sim hi. Tua kum mah in a pumpi zong gol pianta kisakna tawh a class sim hawmthawh in Imphal-ah paisuk in Adimjati High Schoolah nitak sang kah in Class VIII zo hi. Tua panin sanginn hoih zaw leh English Medium a kizatna mun lunggulh in lawp mahmahna tawh Bengali High Schoolah Class IX leh X sim hi. Imphal a sangkah sungin khangno lungsim hanna tawh minam lungsim nei ahih manin a lawm Thang Khaw Tuante pawl tawh Young Tedim Chin Association leh Chin Sporting Association cih peuh phuanin buaipih mahmah hi. Tua banah Chin Students Union cih phuan ding bekbekin Imphal pan Tangnuam khua Lamka-ah pai hi. Tua banga abuaina tuamtuamte hangin a laisim ginatakin sim zolo ahih manin 1958 matric laivuannaah kia in sangkah loin tawlkhat a zin kawikawi hi. Kum 1963 ciangin laisim kik ding bekmah lunggulhin inn pan kithawi kikin Aizawl-ah kuan hi. Aizawl a Mizo Govt. High School a sangsia a sem Pu J. Sengluaia, F. Hmingthanga leh a lawmte in sun hunbita sangkah zolote khualna in Dawrpui Veng Middle School zangin Evening Class bawl uh a, tua munah a kah hi. Matric laivuan March 23 a kipan ding laisim tha kin mahmaha a om laitak March 22 ni in a pangnem nasa in kikhawm zoloin innah a om hi. Pasian huhna tawh a zing ciang matric laivuanin a kuan zo hi. A laivuan laiin Chhungte khua B.Sing N.K.Thang tawh om khawm hi. Ni khat a laivuan ding uh subject kibang tuak ahih manin kuamah anhuan man zaw sam om loin zing an ngawlin a vuan uh hi. Tua ci bangpi tawh laivuan ahih hangin Pasian hehpihna tawh 1964 kum matric (HSLC) laivuanna Roll No. 162 tawh ong hi. Tan sawm result pen June 15 ni in suaka, tua laitak amah damlohna hang tawh Durtlang Hospital, Aizawlah a lup laitak hi citciat hi. A matric zawh lungdam lua ahih manin Hospital sak mualah kahtoin Pasian tungah lungdam thu puak masa hi. June 21 ni in zato inn a sem nurse-te leh a lawmte in niang leh moh tawh lopsak hi. Tua bangin cidam leh lungnuam takin July 20 ni in zato pan tuak hi. Tua ni in Saiha lam mi Chhara kici a kianga lum Rs.5.00 tawh veh hi. Tua banga zato innah sawtpi a om sungin Chandamna Ropui leh Chandam Hlimna cih laibuta Tedim pau in tei hi. Aman a gennaah, “Durtlang zato innah ka lup pen ka zato lup masakna pen ahih banah Pasian thu lamah ka nuntakna nakpi takin a hong sukha khat hi,” ci hi.

4. Imphal Oriental leh D.M. College: Durtlang Hospital, Aizawl pan cidamin a tuak ciangin Manipur khuapi Imphal-ah college zom nuam pah ahih manin Murlen zong ciah man nawn loin Bus tawh Silchar paipahin Silchar pan Imphal vanleng tawh tung hi. Tua hunin Bungmuala a pu Khai Khaw Ginte Tahan-ah na pem zo uh ahih manin Pangzawl khua-a a nu’ nau Nu Niang Za Go leh a pasal Pa Thuam Za Ginte’ inn phual bawlin om hi. 1965 kumin Pre-University Course (PUC) kum nih Oriental College, Imphal-ah nitakin kah hi. PUC sim kawmin Industrial Training Institute (ITI), Imphal-ah Stenography sin in ITI Hostel-ah om hi. A khawnung ciangin hun khata course nih sim pen ahoih hangin lai kiatlawh kha ning, ci in a steno sin khawlsan hi. Tua bangin Oriental College, Imphal panin PUC Roll No. A-16325 leh Gauhati University Registration No. 2127 /1964 tawh a zo hi. Laivuan zawh ciangin Murlen khuaah ciah a, tua laitakin Ngur khua pan a Lamka a college kah lai Tg. Suan Za Lang zong Murlen ahawh tawh kituak hi. Tua hi in amau geel Murlen khua nungak leh tangvalte in kikhoppihna nei uh hi. Tua hun laiin tua banga khat leh khat kipahtawina pen Murlen khua mipite in a zat theih zel khat uh ahi hi. Sangkhak sung teng Murlen khua Middle English School kiphuan thakah Headmaster sem hi. July 4, 1965 nitak in Murlen khua Zomi Sangnaupang Pawlpi in a inn uah lungdampihna kikhop bawl uh hi.

Tua banga singtang khua neu khata sia sema sangkah zom nawnlo a om den ding ngaihsun zolo ahih manin a zi Khoi Za Dim ngap lopi nangawn nusia in July 6, 1965 in Murlen pan Manipur sunga college minthang pen ahi Imphal khuapi a D.M.College of Arts and Commerce-ah kah dingin kuansan hi. College a kah sungin DMC Hostel-ah om hi. Biak kikhopna lam tawh kisai in Mizo Service, Evangelical Union (EU), Manipur Baptist Convention (MBC) Centre Church-ah Nipi nitak simin English Service-ah kikhawm thei zel hi. Literature lam laite sim nuamsa ahih manin July 29, 1965 ni in a sim theih zel ahi Thu leh Hla kici Aizawl pana kikhen tatna ding sum khak hi. Tua bangin 1968 kumin Gauhati University nuai a om DM College panin Bachelor of Arts (B.A.) phatakin zo hi.

d) Gauhati University: October 18, 1968 ni in Lamka pan Gauhatiah Master of Arts (M.A.) in Political Science sim dingin Imphal pan vanleng tawh pai hi. M.A. admission banah hostel zong ngahpah loin lawmte beel in tawlkhat sung om hi. A sawtna ciangin single seat omna A.T. Hall ngahin nuamtakin lai sim thei hi. Sangkhak ciangin Manipur-ah ciah thei zel hi. Kum 1968 Lungdam Bawl Pawi Bualkot khuaah zang hi. Tua khuaah Convention, Baptist leh Presbyterianah thugenna hun zang hi. 1969 Kum Thak Pawi Pangzawl khuaah zang hi. January 12, 1969 in Lamka nusia in a laisimna Gauhati zuanin vanleng tawh pai hi. Tua hun in Imphal pan Gauhati vanleng sap Rs. 35/- bek ahi hi. Tua kum in MBA-9 (tun CBA) min tawh Shangrila Press, Gauhati a Tedim La Bu kikhen proofreading bawlsak hi. Lungdam lahna in MBA-9 Field Director M. P. Hatzaw in Rs.150/- pia hi. Hih pen Kawlgama kikhen Tedim La Bu mah India lamah a kikhet masakna hi. May 2 ni in amin tap Pu Lam Khup’ tapa S. Neng Do Lian, Bualkot khua pan galkap tum dingin Gauhati University ah ama kiang tung hi. A zing ciangin Shillong-ah paipih in May 7, 1969 ni in galkap lut thei a, a nuam mahmah uh hi. Kum 1970 in Gauhati University pan M.A. Political Science tawh lungkim huai takin zo hi.

2. Lai Siangtho Sang Kahna
a) Serampore College, Kolkata: Gauhati University pan M.A. a zawhzawh kum 8 a cin kum July 1,1978 in a sepna Chin Baptist Association (CBA) deihsakna tawh Bachelor of Divinity (B.D.) kah dingin a zi Niang Khan Man tawh Serampore College, Kolkata-ah kuan hi. Lamka pan a din khiat un Kawlgam panin Serampore mah a B.D. kah ding Rev. S. Pau Khan En tawh ton uh hi. Mangkama ‘homesick’ a cih uh hi ding hiam August 16 ni in Lamka pan Sia Lian Za Go leh Sia Hau Khen Pau in a omna uh va pha thei uh ahih manin a lungzuan uh nuamtuam a sak thu gen thei zel hi. Serampore-ah a kah sung 1979 August 24 zing nai 5:30 in tanu nei uh hi. Amin a nu Awi Khaw Dim tamin Dim Lian Cing phuak uh hi. Kamsiatna hang tawh a tano in September 2 ni a kipanin damlo in Calcutta Park Nursing Homeah lum hi. September 26 ni in zato pan tuakin September 30 Nipi sun nai 12 in nusia hi. Rev. Dr. Kloss in Serampore Danish Cemetry-ah nitak nai 4 ciangin thungetna tawh phatakin vuisak hi. A sangkah sung mah kum 1980 August 16 ni in tapa nei uh hi. A zi Niang Khan Man’ pa Lian Khaw Pum tamin leh William Carey Birthday 219 ni tawh kituak ahihna tawh ci in a min Carey Pum Khan Tuang phuak uh hi. Tua bangin nopna leh dahna kithuahto niknek kawmpi tawh kum 1981 in B.D. phatak in zo hi. Serampore Convocation January 31, 1981 in nei uh a, tua kum in M.Th. -19, B.Th. -159, B.R.E. -1 leh B.D. -312 in dikri ngah hi. B.D. a ngah 312 sungah First Class ngah nih bek hi a, khat pen a lawm Rev. S.Pau Khan En (Sia Enno) hi. Sia Enno in History of Religions subject-ah Senate of Serampore bupah siam pen hihna ngah in pahtawina letsong zong sang hi. Aman zong Best Baptist Students Award ngah in letsong sang hi. B.D. thesis in Christianity in Chinland cih gelh a, 1985 kumin Christian Literature Centre, Guwahati in khetsak a, tu’n copy kingah thei lai hi.

b) Union Theological College (UTC), Bangalore: Kum 1993 April 9–16 sung Bangalore-ah M.Th. admission entrance test in om hi. Lawhcing ahih manin May 30, 1993 Nipi sun nai khatin New Lamka CBA Pawlpiah Pawlpi mina khakna om hi. A zi leh tapa Tuangpu leh Mungno tawh Blue Indian Bus tawh Lamka pan dingin damin Guwahati tung uh hi. June 06 ni in Guwahati Zomi Christian Fellowship kikhopna Christ Church, Panbazar-ah hunpi zang hi. June 09 ni in Bangalore Express kici meileng tawh paiin June 13 ni in tung uh hi. A ngimna bangin M.Th. Church History a kah thei hi. UTC ah kum nih a kah sungin CBA khasum piak leh Board of International Ministries (BIM) Scholarship ngah ahih manin a om thei suak uh hi. Tua bangin haksatna tuamtuam a om tei hangin lungkim huaitakin M.Th. Church History tawh zo hi. M.Th. thesis in A Critical Historical Study of Bible Translations Among the Zo People in North East India cih gelh a, Chin Baptist Literature Board in 1996 kumin khetsak hi. March 22 ni in Rev.Dr.Gnana Robinson, Principal, UTC in tua kuma sang man ding teng an nekpihna nei hi. March 24 ni in UTC Valedictory Dinner leh Farewell ci in kikhakna leh annek khopna nei uh a, a zing ciangin Valedictory Service ci in thupi takin kikhopna om a, tua hunah M.Th. zawhna letmat sang hi. UTC-ah akah sungin Zomi Christian Fellowship, Mizo Worship Service leh Naga Worship Service-ah hun zang thei zel hi.

PHUNG III

GAMDANG ZINNA

1. Kawlgam Paina
Kum 1959 sangkah lo in Murlen khuaah a om mawk pen lungkim thei loin a u Tawng (Suan Khaw Thang) omna 4th Chin Batallion, Madalay khuapiah 1960 kum in pai hi. A u kiangah a om sungin Meikthila leh Namtuah zong om kha hi. Tua hunin a u in zi nei nailo ahih manin belh ding lemtang lo (quarter ngah thei nai lo) a, Murlen khua pan maha galkap tum Mang Khaw Thang beel in tawlkhat om hi. Tua hun sungin Workers Library-ah paiin Nation leh Guardian kici nisim thukizakna laite leh The Guardian Magazine sim thei zel hi. Tua banga a laisimna sung pan Zomi tawh kisai thului a kikhetna a muh ciangin a neih sunsun tawh lei vauvau zel hi. Tua banga hih ding kician nei loin a om ciangin Rangoon University a kah lai, Imphal a sangkah lai pana a theih ngeisa Chin Sian Thang in Tedim pau tawh Nipi kalsima kikhen Zomi Tangko nasepnaah ahuh dingin zawn hi. Aman zong lungkimtakin sangin Mandaly panin meileng tawh pai in Rangoon (Zangkong) tung hi. Zangkong-ah Pa G.H.Gin Do Liante innkuan beelin kum thum sung om hi. Hih Zomi Tangko pen Pa S.B.Khual Za Kham in published hi. Tua hunin Zangkonga om Zomite in Nipini simin U Naw Baptist Church-ah kikhopna nei zel uh hi. Nitak ciangin Emmanuel Baptist Church English Service-ah kikhawm thei zel hi. Zomi Tangko-ah a sep sungin Zogam makai ahi Pu Za Hre Lian, Pu A. Lun Pum, Pu Mang Tung Nung, Pu Hrang Nawl leh thukizakna Hun Thak a bawl Pu P. Ngin Za Thang, Hruaitu Thar, Pu Sangawi leh University sangnaupang H. Go Suan Nang, Kham Za Ngo, Francis Sang Cin a kipan adang tampi tawh kithei suaka lungkim mahmah hi. Khatvei Christmas Carol a lawm Chin Sian Thang makaihna tawh Jeep khat zangin amau kilawp tawmna tawh Zomi inn tengah zan thapaiin pai uh a, a zing ciangin a sum ngah teng uh tawh sa leiin deihtakin ne uh hi. March 1, 1962 nitak Rangoon Radio Auditorium-ah Kawlgam ki-ukna ngeinapi puahphat na’ng kikupna Seminar-ah Zogam MP pawlkhat leh a lawm Chin Sian Thang zong tangmi khatin kaha, amah zong thungai in kihel hi. A zing ciangin galkap in vaihawmna luak hiau uh ahih manin democracy ki-ukna kiphiatin thahatna tawh ki-ukna kipan ahih manin a nasepna zong zom thei loin a om ciangin India gam ciahkik dingin khensat hi. Tua bangin a sawtlo in Pa S.B.Khual Za Kham leh Chin Sian Thangte mah tawh tonin Zangkong pan vanleng tawh mun nih munthum a tuk khit uh ciangun Kawlpi vanleng tualpi tung uha, tua pan Jeep tawh paikik pahin ni khat thu in Tedim tungsuak uh hi. Tedim-ah a innlak sanggam numei, amah a it tawntung Nu Ciin Lam Cingte nupa in tua nitak mah in niangbel tawh niang minsa tawiin delh pah uha, a zing ciangin Pa S.B.Khual Za Kham in amah leh a lawm Chin Sian Thang minin tawlomna vok khat go hi. Tua bangin damin Tedim pan khe tawh paiin van pua ding guaiin ni li a pai zawh ciangun a nu, a u te, leh a zi leh ta omna Murlen tung hi. “Kawlgam Zomite tawh kitheih ding, kikholh ding ka ut tawntung pen a taksuak suaka, lai tawh gam leh lei puah ding cih ka ngaihsut ngei tawntung zong Zomi Tangko-ah ka sepna panin a tang tung bangin ka ngaihsun a, ka lung hong noptuam hi,” ciin lungkimna tawh a ciamteh hi.

2. America Paina
Kum 1973 in Board of International Ministries (American Baptist Churches) vaihawmna tawh American Baptist Boston Seminar kici-ah Overseas pana pai dingin a kisehna bangin September pan December dong, kha li sung, “Tu hun leitung Pasian nasepzia ding” cih thusin dingin August 25 ni in Lamka pan ding khia hi. August 26 Nipi zing nai 9:30 in Dimapur pan ding kikin damtakin Guwahati a CBCNEI Treasurer L.Bizo kiangah tung hi. A zinpa in Ashoka Hotel-ah nitak an nekpih hi. August 27 ni in Satribari Christian Hospital-ah pai in Health certificate a ngahna ding a kisutsak zawh ciangin Civil Surgeon in Seal of Health Certificate pia hi. A zing ciangin Boeing 737 Flight No. 206 ah tuangin nai 8:00 in Calcutta zuan hi. August 29 ni in Passport (No. J-493275) leh US Visa a ngah ciangin Pasian tungah a pai taktak ding lah ka hi ta a, ci in lungdam thu puak hi. Kolkata-ah a paipih ding CBCNEI makai khat ahi Rev. Longri Ao leh Andover Newton Theological School (ANTS) ah MRE a kah ding Ao Baptist numei makai Lia Nokshangchila tawh tonkhawm ding uh ahih lam a kitheih ciangin lungmuang tuam hi. Tua bangin amaute geel tawh Calcutta pan August 30 nitak nai 10 lianin lengkhia uh a, zankim laitakin Mumbai tung uh hi. Mumbai International Airport panin TWA 707 venlengpi tawh August 31 zankim nai khat in lengkhia leuleu uh a, zing nai 8 in Israel khuapi Tel Aviv Airport tung uh hi. Tua pan a sawtlo in lengkik in Rome leh Paris tawnin Boston Logon International Airport tung uh hi. Vanleng phualah a sang kahna ding ANTS Dean a sem Rev. George Peck leh a lai-at Helen Thompson in na dawnin sanginn tunpih uh hi.

a) Andover Newton Theological School (ANTS): September 1 a kipanin ANTS Hostel-ah om kipan hi. Tua ni zingin a lawm Noksangla tawh George Peck in a inn uah breakfast nekpih hi. Tua laitakin aman ‘America kitung a, ki-ihmu a, tu’n an a kine hi takpi tah a, ci in ka mang bang ka sa lianga Topa ka phat hi’ ci hi. September 2 Nipi zing nai 9 in CBCNEI General Secretary Rev. K.I. Aier in American Baptist zumpi Valley Forge pan phone in hopiha a lunglen nuamsak tuam mahmah a sa hi. September 4 ni in George Peck-te in an neknaah vaimim gau zong pia uh a, a neu tunga a nekngei khat ahih manin Murlen khua phawksak a, Mikang gam pan America tung masa pente in vaimim a ciin pah thu genpih uh hi. September 9 Nipini in First Baptist Church, Newton Center-ah kikhawm in kikhop zawh ciangin City Hall en in a lawmte tawh vak uh hi. September 12 ni in Boston khuapi sung en dingin Subway kici meileng tawh pai uh hi. Boston pen USA ah Subway kizat masakna mun hi, ci in a lawmte in hilh hi. September 15 ni in hostela a ompihte khat in puansawp set (washing machine) zat dan ahilhna bangin, mat tang nih a vangah a khiat leh a set kipeipah gamgam a, lungdam mahmah hi. September 16 ni pen ANTS kipat zawh a 166 veina hi a, Boston khuapi sunga Methodist Biakinnah nasia takin hun bawl uh hi. Tua hunah amah zong dingkhia in midang tampite tawh Pasian gam nasem dingin ki-ap phakik hi. September 20 ciangin a sam bu pian ta ahih manin $ 3 tawh metsak a, India tawh a teh ciangin tam sa in teksa keei hi!

A kahna Boston Seminar pen Harvard University Merrill Fellow’s Program Model zuia kibawl hi. Asia gam pana pai mi nga pha uh hi –Arjison G. Momin, Lecturer, Tura Govt. College, Meghalaya, Archibald Shear, Pastor, Kharagpur Union Church, West Bengal, B. Karunakar Thyagaraj, Pastor, Warangal Baptist Church, Andra Pradesh, Reinaldo M. Nolodo, Assistant Professor, West Negro College, Philippines, leh Chin Baptist Association a Field Director a sem amah ahi uh hi. Amau teng banah ANTS ah a kah laitak Sen nupa Donald Ng leh a zi Richard Jolly pen seminar sungah Americante ngaihsutna a lak thei dinga kiseh hi in, ANTS Dean George Peck pen amau group a Director hi. Asia pan a pai mi nga teng in amau lawpna lam ciat subject teel in Nipi khat in khatveita seminar neiin, tua banah pilna siamna leh gamsung nuntakna ngeina a tuamtuam theihna ding thu sinin, Pawlpi kimakaihzia theihna dingin mun tuamtuam leh denomination tuamtuamah kikhawmsak kawikawi uh hi.

b) Park Street Church: September 28 ni zing nai 9 pan 11 dong Boston a inn sang pen Prudential Building-ah kah in, nitak lam nai 6 pan 11 dong Science Museum leh Planetarium en uh hi. September 29 ni in Boston khua Pawlpi lian pen Park Street Church in Friendship for Oversease College and University Students (FOCUS) kici gamdang pana Boston-ah sangnaupang a paite lakah Pasian nasepna khat nei uh a, tua makaipa Joseph Sabouji tawh kiho uh hi. Nipini ciangin hostelah an om lo zawsop in a utna ciat-uah kikhawm in, a tuahna peuh uah an ne pah uh hi. September 30 Nipini zingin Chinese Church of New English-ah kikhawmin, nitak nai 5:30 ciangin Park Street Church-ah Student Night ci in sangnaupangte ading tuam hun gelnaaah kikhawm kik hi. Park Street Pawlpi mi tulthum khawng hi uh a, missionary tampi vak uh hi. Tua laiin Evangelical Khristian makai minnei Dr. Harold Okenga in Pastor sem hi. Hih biakinnah Nipi simin zin a kikhawmte Pawlpi mite in an ne dingin sam pahpah uh hi. Nipi zing kikhop zawh simin pawlpi mi zi neithak leh pasal neithakte kikhopna om a, khangno kikhopna ‘Seekers Group’ ci in tuam neih uh a, nitak kikhop pen khangno hunin zang zaw uh a, nopci thei mahmah ahih manin amah zong a omna Newton Center pan a gamla sim khat ahih hangin va kikhawm thei zel hi.

c) Mayflower: A lawmte tawh siate makaih in Mayflower en dingin October 1 ni in pai uh hi. Tua ni zing nai 9 pan 12 dong en uh hi. Mayflower pen kum 1620 a England pana America a tung masate paina tembaw min hi. England gamah biakna suahtakna ngah zo kisalo mihing 102 gam thak zongin ni 66 penle tungah a paizawh ciangun leitang omna mun, hih lai tung uh a, New England (New World) ci pah uh hi. Tua hunlaia teembaw pen kisia khin zo ahih manin 1957 kumin a kibang lian khat bawlin England mah pan Atlantic Ocean tungah mi 33 ni 53 a tuan zawh ciangun hih lai mun tung uh a, tu in mi khempeuh et theih dingin koihsuak uh hi. Hih Mayflower teembaw tungah a tuan sung mah un America a tun uh cianga a ki-ukzia ding uh upadi zong gelpah uh hi. Hih banga Pasian a zahtak mite in a pat uh ahihna tawh tu donga USA in a dangka tung uah “Pasian I Muang Hi” cih thu a tuan zong tua hang ahi hi. Tua banga min nei teembaw a et zawh uh ciangin tua mite khua sat masakna pen Plymouth Plantation khua hawlkik uh hi. Hih khua pen 1627 kuma kisat hi a, bi tawh kibawl inn, ak leh tuu khawng a kikhawi, mai gah leh zasan kuang cih bang leh thuk leh sum khawng zong om sakin, mite zong 1627 huna mite puansilh ngei bang mah a silhsak uh hi. Hih munah a om sungin a lungzuan phatuam sa hi. Bang hang hiam cih leh a neu laia Mizogam Murlen khua leh Manipur gama khuate tawh kibang a sa hi. Tua hun laitakin nungkala a hawhna sawng sawmnga a pha Prudential Building a kipan Science Museum leh Plymouth Plantation khuasat laia mite nuntak zia a et ciangin kum 300 sunga America gam khantohna leh kikhiatna thupi sa in, Pasian tawh a tonkhawm minamte hi bang hi, ci in ngaihsun hi. Tua banah a beisa kum 300 hun laia America mite nuntaknaah ei tu hun Zomite a ki-om lai hi cih zong a phawk khia hi.

d) Massachusetts State House: A kahna sang siate vaihawm siamna tawh October 10 ni in Massachusetts State House pai uh hi. Hih pen vaihawmna innpi hi a, a pai teng khatkhat in amin uh lo-in muakna in khut beng ziahziah uh a, America mite zindo siamdan phawk semsem hi. Massachusetts pen America President minthang John F. Kennedy tenna State ahih manin “Hih State Houseah President John F. Kennedy in thu a gen hi,” cih laimal golpi tawh a kisuang amuh ciangin amau zong Kennedy pen na thupi sim ngel ve uh e, ci hi. Kum sima kizang UN Day October 24 ni in Francis W. Sargent, Massachusetts Governor in gamdang pana Boston-ah a pai sangnaupangte khempeuh an ne dingin sam hi. Governor in thugenna hun a zat zawh ciangin State House sung Doric Hall kici ah ankuang a um ziaizuai uh hi. An a nek zawh ciangun leitung tuipi sunga ngate matna leh tuipi zatna tawh kisai seminar hun zang uh hi.

e) Boston Garden Leh Symphony Orchestra: Boston Garden kici kimawlna tualpiah New England Whalers leh Los Angeles in vuk tungah hockey kidemna October 27 Ninoni in siate in etpih a, tua banga vuk tunga kimawl amuh cilna ahih manin lamdang sa mahmah hi. A zing ciangin Park Street Church-ah kikhawm kik hi. October 31 sun nai khat in Park Street Church pawlpi sunga Women Benevolent Society kici nupi pawlte kikhopnaah a nuntakna leh a tuahkhak thute pulak theihna hun banah Khris hanga hotkhiatna a ngahna thu genkhiatna hun ngah a, lungkim mahmah hi. November ni 2 ni in Boston khuapi sunga North End Community Action Program kici tagahte leh mipoite kepna munah pai uh a, khat leh khat kihehpihna a neihna uh thupi a sa hi. Tua ni mah in New England Aquarium kici tuipi sung ganhing namkim a koihna innpi en uh a, Pasian bawlsa nga nam tuamtuam amuh ngei nailoh tampi a mu hi. Boston pen Atlantic Ocean tawh kipeh a hih manin aquarium pen amuh nop pawla kigen ahi hi. Ninoni November 3 in Norwood kici munah Missionary Banquet ci in tualsung mite in amau an ciat tawikhawm in duh bang leh deih zahzah nektheihna munah seminar a om teng zong sam uh a, tai peuhmah uh hi. A zing Nipini in Tremont Temple Baptist Churchah kikhawm uh a, kikhop zawh ciangin amau ngeina bangin Pastor Dr. A. Paterson Lee innah an nekpih uh hi. November 8 nitakin Boston Symphony Orchestra kici ngai dingin pai hi. Japan tangval Seiji Ozawa in makaiha violin bekbek mihing zakhat in a tum ziahziah pen a khatvei muhna leh zakna hi a, nopci a sa mahmah hi. A zing ciangin Massachusetts Baptist zumpi leh Boston Industrial Mission kici zumpiah pai hi. Leitung mun tuamtuam minam tawm leh pil nailo mite pen a pilzaw leh a siamzawte in deep bawlin a simmawh mah bangin Bostonah zong Mikang mite in Mivom mite omna pen suksiata suankhiat theihna ding a ngaihsun pawl om tawntung ahih manin tua bang nasepna pen a om loh nadingin hih Boston Industrial Mission in nakpi in a hanciam uh hi.

f) Massachusetts Institute of Technology (MIT): Hih MIT pen America gam sunga technology lam sinna sanginn thupi leh min nei mahmah khat ahi hi. A lawmte tawh hih sanginn minthang en dingin November 16 ni in pai uh hi. Inn lianpi ahih mah bangin a etpihpa hat mahmaha, a nung pan delh pian ciat uh hi. A khangto minamte pen a kalsuan nangawn uh a manlang hi cih phawksak hi. MIT pen 1969 kuma khapi tung kahna Apollo bawlkhiate a kingaihsun ahih manin et ding lawp a mahmah bangun thupi mahmah a sa uh hi. A zing ciangin Joseph Sabouji makaihna tawh Plymouth leh Mayflower en dingin International Students minin pai uh hi. Tua ni in Iraq, France, Ghana, Hong Kong, Taiwan, India leh Syria gam pana paikhawm teng hi uh a, pawl cing mahamh uh hi. Tua nitak pen pasal nei lo khat in zawn in anvak a, Pasian thu kikupna, la sakna leh thungetna hun nuamtakin zang uh hi. Annek laitakin mawtaw hawlte khat a hopih leh hih inn neinu pen ka sanggamnu hi ci in hilh a, amau unau pen hih banga gam dang pana pai sangkahte Pasian min tawh a huh thei zel innkuan hi cih a theih ciangin lamdang a sa hi. Nitak khat Park Street Church a kikhopna ngei mahah a kikhop leh tua hun pen Grad Group kici nasepna nei khin graduation sate kikhopna hi a, amau siamna lam ciat Topa minthan nading in zang uh hi. An huan siamte in an huan uh a, tamngai tum siamte, la sa siamte leh githa siamte in amau siamna ciat zangin hun zang uh a, thalawp huai mahmah hi. Kikhop tawp ciangin an huan siamte anhuansa mah ne pah uh hi.

g) UNO Zum, New York: A seminar kahna makai uh Don Ng leh Jolly makaihna tawh November 20 nitak nai 4:30 in Boston pan mawtaw tawh New York pai uh a, nai 9 in tung uh hi. A vek un Jolly’ pate innah tung uh hi. A makaihte Sente ahih mah bangin amau innah bel Asia mi ciatciat cih mah tak tek tang kisa ciat uh a, an zong Mang an sangin Sen an khauhsuai leh buh lim nek uh a, lungkim ciat uh hi. A zing ciangin Radio leh TV phualpi National Broadcasting Corporation (NBC), United Press International, leh Associate Press zumah pai uh hi. Tua ni zing nai 11:50 laitak TV show-ah amau leh amau TV sungah ki-en thei uh a, TV limtak mu ngeinai lo uh ahih manun lungkim mahmah uh hi. Nitak nai 3:15 ciangin UNO (Unite Nations Organization) zum hawh dingin lut uh hi. A makainu in UNO tangthu tel lua in a et kawmkawm un gen ziahziah a, a mit leh bil uh tai mahmah hi. UN kikhop leh vaihawm ciangin English, French, Spanish leh Chinese (tu ciangin kibehlap ta) kizang hi a, hihte lak pan a siam penpen pau tawh thu ngai thei in, thu zong gen thei hi ci in amau zong tu in earphonete amau bilah koihin kisin ngeingai uh hi. Hih munah khapi pana kila suang zong et dingin koih uh hi. A lamdang khat pen UNO zum omna mun teng pen uk tuam om loin, uk tuam khat kiseh ahih manin laitoah zong lailu a tuam nei uh hi. US gam sung ahih hangin US lailu kizang lo hi. 1962 kum pawl a Rangoonah Zomi Tangko thukizakna zumah a seplai in Kawlgam mi U Thant in UNO Secretary General a ngah laiin nasia sa in UNO zum a muhnop mahmah pen tuin lamet lohpi-a a tun theihna hangin Topa min a phat hi. Tua nitakin Rev. Shih innah nitak an lim mahmah ne uh hi. A zing nai 10 ciangin leitung gam tuamtuam pana US paite khempeuh in a muhnop ciat uh Radio City Music Hall-ah paiin a hawl kawikawi khit uh ciangin Lungdam Bawl nai kuan ta ahih mah bangin Jesu suahna lim Nativity drama a en uh hi.

h) Empire State Building: US hawh peuhmah in a et nop mahmah khat pen New York Empire Building hi. November 22 nitak lam nai thum pawlin a lawm teng mah tawh pai uh hi. Hih pen leisek tang 10,000,000 bei a kibawl inn dawl 102 a pha innpi ahi hi. A sung lam pan electric luai (lift) tawh kikhaitoin a tung kikah hi. Hih elevator pen pi 1250 pha hi, kici hi. Mipi pai theihna pen dawl 75 ciang hi a, tua tungsiah pen hotel leh zum tuamtuam hi lai hi. Hih inn sangpi tung panin New York khuapi pen kilang khin hi. Hih inntung khum bekah a kizuak Empire State Building thu leh lim leh a kim a pama inn thupi tangthu leh lim teng a tuanna laibu New York City kici $ 1.50 in lei a, souvenir ci in awh theih leh suan theih ding a kisung sik khat zong a min leh a pai ni nimit khensakin inn lam puak dingin lei hi. Hih inn pen gol mahmah ahih manin a sungah a vak uh ciangin inn sunga om ahih lam uh zong kithei nawn lo phial uh a, khawlak vak mah bangin kingaihsun thei hi. Hih inn khum pana khuamial kuan a New York khua electric khatkhata tang pen muhnop lua ahih manin a hawh dingte nitak lam ta in pai zaw uh hi. Hih innpi pen pi 1470 in sanga, a tungkhumah TV Tower kikoih hi. 1931 kuma kilam hi a, 34th Street leh Fifth Avenue kisuktuahna lianah kilam hi.

i) Statue of Liberty: New York khawpi ciamtehna khata kinei Statue of Liberty en dingin November 23 ni in Boston pan tembawah tuangin pai uh hi. Hih milimpi pen America in suahtakna a ngah uh lungdampihna tawh Frenchte in 1884 kum a sik tawh milim pi 151 a sang, kahlei siksan 168 tawh a sungah kahna a kibawl hi. Hih milimpi bawlna sik leh van khempeuh pen France gam pan Atlantic Ocean tungah a kipua tawh a kibawl hi lai hi. Numei lima kibawl milim khat ahih hangin lianpi hi a, a sungah kahlei ah kahto a New York khuapi gal-et theihna hi. Hih milim khut taklam in meivak khat tawia leitung mi khempeuh in suahtakna a neih ding uh deihsakna lahna meivak lim hi, kici hi. Hih statue nuailama baang khempeuh museum suaksak uh a, English, Italy, French, Chinese leh India mite America gam leh minam khantoh nading a sepnate uh ciaptehna bekbek tawh kidim hi. Tua ahih manin hih museumah a hawh peuhmah pen a gam mite in hong mudah leh hong haza gam hi loin a hong pakta America gam leh minamte hi cih lungsim hong puasak pah hi. Hih munah sun an nein a lawmpa A.G. Momin pen State Bank of India North East Region ah Board Member khat ahihna tawh State Bank of Indiaah a hawh uh leh Manager Banerji in 1974 calendar khattuak pia hi. Nitaklam nai 6 ciangin Rev. Shihte innkuan tawh Chinese Restaurantah paiin a zingcianga ciah ding ahih manun a limci mahmah nitak an nekpih uh hi. A zing ciangin a siapa George Peck in Indian Mission to UN ah no mi khat Thangkima Cherpoot, IFS om hi, ci in a phone nambat a piak tawh a zin panun a hopih pah leh Saitual khua a min a zak ngei khat na hi a, US a tun zawh Zopau a zat cilna hi a, Zopau pen a khum ngaingai liangin nei hi. November 24 zing nai 11 in meileng tawh ciah uh a, nitak lam nai 5:30 in Boston tungkik uh hi. A pailam un mawtaw tawh pai in, meilengtawh ciah uh a, State of Liberty et ni in tembaw tawh pai ahih manun lam paina nam tuamtuam a sin kawikawi suak a, nuamsa in lungkim mahmah uh hi. New York pen leitunga min nei khuapi khat ahih mah bangin nasia mahmah in khualak vakna meileng subway zong Boston tawh teh in manlanga hat peuhmah zaza a sa uh hi. Nipini November 25 zing kikhop People’s Church kici ah kikhawm a, nitak lam nai 5:30 ciangin Park Street Church Grad Group-ah kikhawm in, nai 7:30 ciangin mipi kikhopnaah a kikhop leh Korea gam biakna makai Dr. Billy Kim kici a min a zak ngei zel in hun zang a, Korea gam Billy Graham in crusade a neihna thu report a, ngaihnop banah tha a ngah mahmah hi.

j) Harvard University: Boston Seminar pen thulu tuamtuam tawh mun tuamtuamah zang kawikawi uh a, November 27 ni in America a min nei sangpi Harvard University enkawmin Center for World Religions-ah nei uh a, Deputy Director Dr. Cumman in makaih hi. Hih mun pen leitung bupah biakna thusinna min nei khat hi. November 29 nitak nai 7-8 sung Upper Midwest Crusade-ah Billy Graham in “Vantung Ka Tun Ding Ka Thei Hi” cih thulu tawh a gen laitak TV-ah en a, tua in a lung nopsak hi. A zing ciangin nitak nai 7 pan 10 dong Joseph Sabounji innah Christmas Carol Singing hun zang uh a, innlam a ngaihna uangsak hi. December 1 Ninoni in Dallas Theological Seminary-ah Dr. Howard Hendricks in Christian Leadership Seminar a neihna munah kihel in, makaihna thu manpha tampi a za hi. A nitak in Evangelical Free Church, Waltham-ah nitak an ne in, nai 7:30 pan 9 dong tua Pawlpiah India mi Ravi Zacharias in thuhilh hi. Kikhop zawh ciangin a hilhna bangci sa hiam ci a kikupna hun zang kik uh a manpha a sa hi. December 2 Nipi zing Evangelical Baptist Church, Norwoodah kikhawm uh a, a sanginn librarian uh ahi Miss Barbara in a lawm teng tawh an ne dingin sam ahih manin pai uh hi. Amau hun zawh ciangin ama nu leh pa zong tung a, mi tuam leh mi tuam kimuzah khatin amau pata zong kimuak uh a, tua teh Barbara pen ama inn tuamah a om a hih lam amau pawl in tel pan phing uh hi. Pasal nei nai lo nungak lai khat pen a nu leh pa tawh om khawm lo a inn tuam khatah tang om cih pen Zogam lamah kithei nai lo a ahih manin lamdang a sa hi. A nung ciangin amah pen a lamdang tuam hi loin Americate ngeina ahihna a tel pan san hi. December 5 Nilaini in George Peck’ innah an ne in, tua laiah Ecumenical Movement thu kikupna neisuak pah uh hi. Nitak nai 7:30 pan 9:30 dong Boston Gardenah Basketball Game en uh a, Boston Celics vs New York Knicks kidem uh a, siamthei in muhnop a sa mahmah hi.

k) Valley Forge: December 11 Pithai nitakin a kahna sanginn huang sung uah Christmas Carol lasa in kizui ngeingai uh a, inntekte deih peuhpeuh la a sa uh hi. Inntekte in a neih bangbang uh moh leh muamkhum tang hi leh a piak bangbang ne uh hi. A zing Nilaini in“Tu Hun Leitungah Khristian Hihna” cih seminar nei uh hi. Hih pen a seminar buppi un a tup lian pen khat hi. December 14 ni in a kahna sang mah uah Christmas Carol in vakkik uh a, kimawlna tawh thuahkhawmin nuamsa ciat uh hi. A zing Ninoni in American Baptist phualpi, Valley Forge pai dingin meileng tawh zing nai 8 pawlin ding khia uh a, nitak nai 3:30 pawlin tung uh hi. Mun tuamtuamah a tun nading uh sehsak uh a, amah pen Kawlgam numei makai Mrs. Louise Paw innah tungsak uh hi. Kawlgam pawlpiah kum tampi a sep zawh ciangin galkap kumpi in Kawlgam a uk tak ciangin missionaryte Kawlgamah pai thei mengmeng nawn lo ahih manun Kawlgam pawlpi thu a thei dingin amah Valley Forge zumpiah Program Associate, Oversease Division sem dingin a sap uh ahi hi. Ama pai laitakin Mrs. Paw in Chairman of Baptist Council on World Mission zong len hi. A zing Nipini zinga kipanin a manlah mahmah hi. Nai 8 in breakfast ne in vaimin gau huan uh hi. Nai 8:45 ciangin Chin Hills Missioanry Rev. Robert G. Johnsonte innah pai in tua panin biakinnah nai 11 ciangin Adult Bible Class-ah a kihel phot hi. Nai 12 ciangin Merium Baptist biakinnah biak kikhopna nei uh hi. Lunch pen Johnsonte’ innah ne hi. Johnsonte innkuan pen 1946 kum in Haka tung uha, 1966 kuma ciah ahi uh hi. Tua zawh ciangin America Baptist Pawlpi zumpi ah tawlpi khat na semkik uh hi. An nek zawh ciangin Johnson in a tanu tawh khualak vakpih kawikawi a, American Pawlpite nasepna slide show zong tawlkhat en uh hi. Nitak ciangin Valley Forgeah vuk nakpi takin kia hi. Nitak an pen Louise Paw lawmte’ innkuan nih tawh ne khawm uh hi. December 17 Pizing nai 9 ciangin zana kipan vuk a kia pen sah lua ta ahih ciangin mawtaw zong lakkhiat zawh nawn lo hi. Tupi tawh vuk luah kul hi. Nai 11 pawl ciangin a lawm teng tawh an ne khawm uh hi. Tua ah thu tuamtuam zong kikum uh hi. An nek zawh ciangin ABC zumpi hawlpih uh a, Judson Press khawngah paiin American Baptist Magazine a kikhen laitak etpih uh hi. Tua panin a tunna inn ciat uah ciah uh hi, A zing ciangin zong vuk kiakia lai ahih manin a luakkhia kik uh hi. Nai 9 pawlin ABC zum mah tung kik liailuai uh hi. Tua panin a muhnop huai park pawl khat etpih kik uh a, nai 10:30 ciangin niangtui hawppih uh hi. Missionary Johnsonte nupa in a ta Neng Khan Mang ading puanak nih leh a inn kuan man uh pia hi. Johnson in mawtaw tawh Philadelphia dong kha a, tuaah an a nekpih zawh ciangin meileng tawh sun nai 1:15 pawlin a ding khia uh hi. Nitak nai 7 lian in Boston tungkik in, tua pan a sang uh Newton Center a tungkik uh hi. ABC cih pen a neu tung pan a zak tawntung hangin a zumpi Valley Forge mungei dinga a mangmat lohpi amu suaka, Pasian in a makaihna lamdang a sa hi. A zing December 19 Nilaini sun nai 2 pan 5 dong Prof. Stackhouse’ innah seminar a nunung pen nei uh hi. Tua panin Boston Seminar tawh kisaia a makaihte leh siate pawlkhat tawh a nunung pen ankuang umkhawm dingin Indian Sweet House kiciah paiin gilvah takin India an a ne uh hi. A seminar hungelna uh aman ahih hangun a zing ciangin International Students minin Joseph Sabounji’ innah an nekhawm uh a, FOCUS minin Lungdam Bawl letsong khat tek pia uh hi. A zing nitak ciangin International Students makaihna tawh Faukner Hospital kici ah Christmas Carol in vak uh a, nitak nai 9:30 dong Miss Britta Karison’ innah niang leh moh a ne uh hi. A zing December 23 pen Nipini hi a, a ngeina bangin biakinn tuamtuamah kikhawm kawikawi hi. Ciah ding kuan cih ciangin a lung peuh zuangkik a, tua nitak in Taiwan pan a pai Sen nungak Grace tawh nai 10:30 pan 11:30 dong phone in kiho uh a, phone a mi sawt ka hopihna pen hi, ci in ciamteh hi.

l) Boston Christmas: December 24 pen Christmas Eve hi ta hi. December kha panin a vakna khempeuhah Khristmas la za in, mun khempeuhah Christmas Card zong a kizuak leh kisuang mu kawikawi hi. Tua nitak nai 6 in Newton Center ah German Baptist Dr Van kici innah a lawmte tawh an ne uh hi. Amau innah kimawl kawmkawm leh la sa kawmin om toto uh a, nai 11 tak ciangin a kikhopna ngei uh First Baptist Church ah Midnight Service zang dingin mi khempeuh pai ngeingai uh a, ni danga a kikhawm ngei lote nangawn tua nitak kim khin hi leh kilawm zah in mite in hahkat bawlin zong nopsa uh hi. December kha buppi phial Christmas hun ci in a zang toto ahih mah bangun December 25 pen aman ni suak zawsop hi. Zing kikhopna biakinnah a neih zawh ciangun a sangsia khat uh ahi Dr. Creggte innkuan in an nekpih a, Lungdam Bawl pawi pen a man a hi pah uh hi. An nek kuanin Dr. Cregg’ tapa Canada gama om khat in phone tawh hopih a, gam hi tantana kiho thei ci in lamdang a sa hi. A zing nitak nai 6:10 in Helen Thompson in an ne dingin sam a, nai 10:30 – 12:30 dong Urbana 73-ah a pai ding lawm sangnaupang tampite kha in Harvard Square dong pai uh hi. US-ah hih bang hun pawlin kum simin sangnaupangte khoppi Urbanaah a om tawntung hi a, missionary ding kihanthotna hunpi khata kizang zong ahi hi. Tua tungin amah zong pai nuam ing a cih pen piang thei lo hi. America mi tampite pen Urbana khoppi mun pana gam dangah Pasian nasem dinga khensatna nei a sem a hi uh hi.

Inn lam Ciahkikna: December 27 Laizingni pen US pan hong ciah khiat ding ni hi taktak ta hi. Nitak nai 3 in Newton Center Hostel pan paikhia in sanginn Dean leh amau pawl Director Rev. Peckte innah coffee hawp kik phot hi. Tua pan Boston Logos International Airportah a siate mah in kha hi. Vanleng tungah van deih zah puak theih hi lo a, kg 25 khawng bek ahih ciangin huhna sum tawh a lei leh mite letsong puan pawlkhat bek pua hi. Americaah a om sunga a zattawm pah radio neu khat leh manbu (camera) khat lei a, tua sim loh a van dangte pen mite in a vaikhak, a sum uh a leitawite loh pahna dingin a lei hi pen hi. Nitak nai 8 ciangin ding khia uh hi. Nai 8:45 in dawn ding cold drink hawm in nai 9:25 ciangin nitak an pia a, nai 10:15 ciangin video lak uh hi. 12:55 pawl in orange juice hawm uh a, zing lam nai 1:15 ciangin niangtui leh moh hawm kik leuleu uh hi. Tua bangin vanleng sungah nek leh dawn tatsat loin gaihzawh loh zah in pia uh hi. Tua bangin a pai lam ua a totna ngei uh Paris, Rome, Tel Aviv, Bombay tawnkik uh hi. December 28 Laithaini in Bombay tung uh a, nitak lam nai 3:30 pawlin Bombay vanlengtualah giak dingin paikik uh hi. A zing nai 5:30 in Indian Airlines Boeing 707 tawh ding kik uh a, nai 7:30 pawlin Calcutta tung uh hi. Calcutta hong tun uh ciangin vanleng nasemte nuak uh cih thu za in a lung uh nuam het lo pah malam hi. December 30 Nipini pen vanleng om loh manin Calcutta ah tam a, kilawp lopi in Zoo peuh en in a pai hi. A zing nai 10 ciangin private vanleng Jamir Air Corporation vanlengah tuangin Guwahati tungkik hi. CBCNEI mina pai ahihna tawh Treasurer L. Bizote’ innah kinga in America pan a puak coffee bung khat letsong hi. January 1, 1974 Kum Thak Ni lianin Indian Airlines tawh Guwahati pan Imphal, Imphal pan CBA phualpi ahi Tangnuam Christian Centre, Lamka cidamin tungkik in Tangnuam Pawlpite tawh lungdam takin Kum Thak Pawi a zang khawm hi. Pawlpi mite leh sanggamte in “Hoh nong ngo tuam bang”, ci in nohsiat ngeingai uh hi. Tua bangin cikmaha a lam-et ngam ngei loh Americaah pai in, tua pan a ciah a hih ziauna pen a Honpa Jesu nasepna hang bekmah hi ci in lamdangsa in A min phat in lungdam a ko hi.

Boston Seminar Thusin Tawh Kisai a Tomin:
America a hawhna Boston Seminar tawh kisai nimit zui a gamtatna pawlkhat ki gennaah a kigen lo khat pen siate leh a paikhawmte in a thusin leh kikup uh thu tuamtuamte hi. A kigensa bangin Baptist pawlpi a hih hang un pawl dangte kimakaihzia leh ngaihsutna theihna dingin Nipini ciangin utna peuh biakinnah a kikhawmsak uh hi. Sang innah zong amau lawpna leh theihnopna lam ciat course kah uh hi. Ahi zongin seminar paiteng in a kibanga thu a sin khop uh leh siate in a kikuppih diak uh thu pawlkhat om hi. Leitung ah mihinga tamna leh tua hanga annek tuidawn a kipan haksatna tuamtuam a piangte bang cih ding cih leh ta neih zah khiapna vaite Lai Siangtho leh Pawlpi ngaihsutna a genkhawm uh hi. Minam ngeina zuiin Lai Siangtho sanzia kibang kim thei lo ahihna tawh America gam Mikangte leh Mivomte Lai Siangtho sanzia khawng a kikum uh hi. Sanginnah zong Nipi kal khat sungin ni khat ta Black Sanctuary ci in Mivomte makaihna tawh biak kikhop nei den uh hi. ANTS pen numei suahtakna thu a kipatkhiatna mun khat ahih mah bangin khatvei pen hih lam tawh kisai thu a kikum uh hi. Leitung nuntaknaah Asia gam pen a khangto nai lo, a zawng gam i hi hi. Bang hanga Asia gamte kizawng sese cih thu kikupna zong om a, Pasian in a zawng dinga a seh gam leh minam a om hiam cih khawng zong kikupna nei uh hi. Gam sung vaihawmna kici leh Khristian pawlpite a kisaina leh Pawlpite in gam vaihawmnaah i kihel theihna leh i kisai theihna bang teng hiam cih thu zong a genpi khat uh hi. Asia gam China, Korea leh Vietnam khawngah bang hanga Karl Marx thu hilhna (Marxism) kici thu khang hiam? Pasian thu pen gam khangto gam pan missionaryte in hong puaka, Asia gamah hong kizel hi. Tu in missionaryte in hong ciahsan leuleu ahih ciangin sum leh pai muhna leh nuntakna i khantoh nading in bang cih ding hiam, cih thu zong kikum uh hi. Tua mah bangin a beisa kum za hun laiin Baptist Mission, Presbyterian Mission, Methodist Mission, Anglican Pawlpi leh Catholic Pawlpi cih bangin missionaryte hong pai in amau hihna tawh tu hun ciangin Pasian thu zui gam i suak hi. Tua ahih leh, amau hih missionaryte a ciah zawh ciangin ei gama mi Khristiante pen Baptist, Presbyterian, Methodist, Anglican, Roman Catholic Pawlpi cih bangin i kikhenkhen lai ding hiam, i kigawm bawl ding hi lo ding hiam, ci in Ecumenical Movement thu zong kikum uh hi. Tua bangin tu hun leitung nuntaknaah Khristian khat ka hi hi i cih ciangin i dinmun leh i tavuan bang hiam cih ciangin Khristiante pen “khuavak tate” kici i hih ciangin Khristian lote sangin siangtho zawk ding, i pil zawk ding, neih leh lam zong i cih theih zawk ding, i cit zawk, i siam zawk, i git zawk ding kisam hi. Tua ahih kei leh mite in i thu gen hong sang thei lo ding hi, kici hi. Khristian pawlpi pen “mualtunga khua om” bangin Khristian lo mite a dingin etteh huai, pahtak huai leh nuntakna leh gamtatnaah a lamlak i hih ding pen Jesu hong lam-etna hi, kici hi.

3. England Paina
January 3, 1984 sun nai 12 lianin IC 490 vanleng tawh Guwahati pan ding dingin a zi leh tate in vanlengtual dong kha uh hi. Nitak nai 2 ciangin dingkhia in Bagdogra leh Patnaah a khawl zawh ciangun nitak nai 6:20 pawlin New Delhi tung a, Sia Lian Za Go in na dawn hi. Nitak nai 10 ciangin amau inn pan vanleng tualah amah leh Hang Za Kam in kha uh hi. Zing sang nai khat pawl ciangin amau ciahsan in amah pen a pai dingin a khan sungah lut in a vante a booking leh security check a man zawh a sawt lo in leng in zing lam nai 3:55 lianin Pakistan gam Karachi tung hi.

Karachi pan Frankfurt dong nai giat sung tak leng ahih manin thunget hun limtak a ngah suak hi. A innkuanpihte a kipan CBA, TBA (Tedim Baptist Association) leh North East India tawh kisai lungdam thu puakin lailam nasep ding zia lo in thungen hi. Delhi pan a din khiat nading Disembarkation Card laia kipia mah bangin tu’n London tun na’ng Landing Card gelhsak uh hi. Nitak nai 6 in Frankfurt pan dingkhia in meileng mah bangin vanleng pen ham henhan hi. Meipi tungah lengto in ni taangah a lenpih hi. Sa, vaimin, amkamteh sialnekte leh moh pia uh hi. Nai 7:20 in London vanleng tualpi Heathrow Airport a tukpih a, amau gamah nitak nai 1:45 pawl ding na hi pan hi. Feed the Mind stipend tawh kah ding ahih manin Feed the Mind cih card tawisain Canon John Houghton in vanleng tualah na dawn hi. Custom leh immigration nasemte in thu tampi a dong uh hi. Vanleng tual panin bus tawh Bletchley kici dong tuangin, tua panin John in ama car hawl a, ama omna khua Milton Keynes dong a pai uh hi. Nitak an aksa, alu leh moh ne uh hi. A zing ni in a tunnapa in zing nai 7:30 in phong a, a lupna tungah niang leh moh pia hi. A zintunnapa pen putek phial hi ta a, tua banga thusiamna etteh huai a sa hi. Sun ciangin laibu sai Asian Book Store leh sumbukah vakpih hi. January 6 in SPCK laibu saiah vakpih a, tuaah sun an ne in nekkhawm bawlna zong John makaihna mah tawh a nei uh a, mi nga khawng a pha uh hi. Tua ni pen London khuapi a vak masakna hi a, Milton Keynes panin meileng tawh pai in meileng mah tawh a ciahkik uh hi. A zing sun nai 12 pawlin Oxford ah mawtaw tawh pai uh hi. Oxford Polytechnic ah pai masa in tua panin a omna ding Holton Rectory pai hi. Tua Rectory sai pen Rev. David Wood Robinson hi a, a zi min Jane hi. A lupna ding mun a tun ciangin Pasian tungah lungdam a ko masa hi. Nitak an nekzawh ciangin khuadam ahih manin mei awi in nai 11:30 ciangin a lum hi. Vot sa lua ahih manin a ihmu gina thei kei hi. Khuavak kuan ciangin heater a khah leh tawmkhat noptuam hi. January 8, 1984 pen Mikang gamah Nipini a zat patna hi. Zing nai 9 pawlin breakfast ne in sikkeu, hai leh kuang sen dan kisin pah hi. Nai 11 ciangin biakinnah kikhawm in mi 20 khawng bek pha in kum 83 a pha ding khat in organ tum hi. Biakinn huang pen a hanmual uh hi pah hi. A training tawh kisai lam paina teng WACC (World Association for Christian Communication) in sika, a dang teng Feed the Mind (SPCK) in vaihawmsak hi. Tua laiin Guwahati pan London vanleng sap pen US $ 390 hi a, London pan Guwahati pen $ 382 hi. England ah mite lokhawhna, gankhawina leh nasepnate a muh ciangin enhuai sa phial hi. US zah in car tam a sa kei hi. Hippie dan muh ding tam lo a, phatakin kizem uh hi. Khua neu cikah inn neu khakha mah tawh om uh hi. Inn golpipi sangin inn neu a om tamtuak zaw bangin mu hi. Nitak nai 3 pawlin Rectory huang sungah na semin pai uh a, sing hiang peuh a khia uh hi. Tuu tampi a khawi uh hi. Tua bangin Nipi sunin na seppih zel uh a, tua pen kikholhna hun hoih hi ci in a zat ngei uh ahi hi cih a hilh uh hi.

a) Publishing Course, Oxford: Jan. 9 ni in Kenya gam pana Publishing Course sin ding maha pai, Holton Rectory maha om Phoebe tawh bus zuiin Oxford Polytechnic ah pai uh a, tua ni pen min khum kipat ni a hi hi. Nitak a ciah ciangin Rev. David in For God Alone kici laibu khat pia hi. Kawlgamah Pasian nasema sawtpi a om ngei Bishop George West in ama tangthu a gelhna hi a, U Nu tawh a kimeltheihna, Japan gal lai thu, Suahtakna ngah kuan thu, Karen tualgalte leh Kawl Kumpite kalah kilem nading thu gena a paina thu cihte leh Pasian nasepna hanga gimna a thuakna thute tuang hi. January 10 ni in Lee Zhi Shu kici khat Sen-gam panin computer sin dingin pai a, amau omnaah om hi. Tua nitakin Spencer Churchill College-ah Lai Siangtho kikupnaah pai hi. Jan.12 nitak nai 7 in Christian Union kicite makaihna tawh Pasian thukikupna ah Phoebe tawh pai uh a, Johan 15 sung thu kikum uh hi. Ireland pan Business Administration a sin Edith kici Rev. Van Bik tawh zong a kitheingei khat tawh kimu uh hi. La sak hun, thunget hun noptakin zang uh a, mi za khat bang pha uh hi. January 15 pen Nipi nih vei a zatna hi. Kikhop zawh ciangin Prof. Henderson lai khak hi. Nitak nai 6 in nekkhawm bawlna Holton biakinnah om a, mi guk bek pha uh hi. Tua zingin Dr.Billy Graham in Mikang Kumpinu kikhopnaah hun zang hi. Jananuary 21 ni in Lungdamna Aw a suahsak ding ding lai gelh hi. January 23 ni a sang tuah ciangin John Houghton tung pan laikhak ngah a, Thawhkik Pawi hun ciangin Scotland gamah pai ding thu zasak a, tua in a lungzuan noptuamsak hi. January 25 nitakin a omna kianga khua Wheatley-ah Life Group kicite kiangah David tawh kikhawm uh hi. Billy Graham in Mikang gamah crusade a neih na’ng tawh kisai thu ngen uh a, tua munah amau pawl zong paithei ding cih thu a zak ciangin 1972 kum peka amuh Evangelist Billy Graham muh kik ding a kilawp mahmah hi.

b) Mission England, Birmingham: Dr. Billy Graham in Birmingham National Exhibition Centre-ah January 26, 1984 ni in Pawlpi makai 1200 maiah May leh June kha sunga Mission England kici crusade a zat ding thu hilh kholhna kikhopnaah Pawlpi makai khat ahi Malcolm tawh pai uh hi. Oxford pan Birmingham pen tai sawmgiat khawng hi a, sunnai 12 lian pawlin tung uh hi. Kikhopna ding kongah niangtui leh kawfi duh zawkzawk hawp pah ding mansa in om a, tutna khempeuhah sun an tunsa in kikoih khin hi. Billy Graham in nai 2:15 lianin hun zat kipan a, nai 3 lianin man hi. A kihel khempeuh kha lam leh sa lamah tai mahmah uh hi. Ni khat Oxfam Shop kici-ah paunsilh leh van pawlkhat man tawm cikcikin kingahthei ahih manin a kisap pawl khat lei dingin pai hi. Hih sumbukte pen cimawh huh pawl Oxfam-te sai hi a, laibu hi ta leh puansilh hi ta leh ngallang zatnawn lohte kilawm a sak zah uh tawh huhna danin pia thei uh a, nupi a sai pawlte in tuate mah tawmkhat a met dingin zuakkik uh a, a mette pen cimawh huhna in zang uh hi. Mangkang gam paite in a ciah ding ciangun a van puak zawh lohte uh hih sumbukteah pia thei zel uh hi. Nitak khat Oxford Town Hall-ah “Greater Than Gold” kici Lai Siangtho Sai Kipawlna kipatna tangthu lahna en uh hi. Tua film ah Mary Jone.
tangthu leh tapa taimang tangthu zong lak uh a, a lungsim lawng mahmah hi. Mary Jones in Lai Siangtho a deih mahmah hangin a lei zawh loh laitak a lah ciangun a lungsim zo in khitui tak lawh hi. Billy Grahamte in crusade a bawl ciangun a munah a pai thei lote in tua Town Hall panin video tawh en thei ding hi cih zong pulak uh hi.

c) England-ah Zo Minam Ni: Kum 1984 Zo Minam Ni amah bekin a room sungah zang hi. Late 61-67 sung a sim zawh ciangin a diary sunga a khum -Thukhenna ni hongnai zo ta, Ka neu laiin lian leng lung nuam ding kisa’ng, Khatvei laiin mawhna sungah ka buala, cih leh I Topa gualzo penpa cih late a sak zawh ciangin Zomi leh Zogam ngaihsunin thungetna a nei hi.
February 22 in Indian Institute Library kici-ah paiin Zomi leh Zogam tawh kisai laibu leh thute kaikhawm hi. February 25 ni in Westley Memorial Church, Central Oxfordah Peace Conference kici leitungah gal bawl lo a lungmuang taka om ding a thupina thu kikupnaah paiin kilemna deih makaite thuhilhna ngai hi. March 3 ni in Holton Rectoryah a siate in pawlpi sung khangnote kaikhawm in zi neih pasal neih cianga gamtat dan ding, nuntak dan ding thuhilhna pre-marriage class kici neihpih uh a, manpha a sa hi. March 15 ni pen Publishing Course a sin term khat zawhna ni hi a, Christian Union-ah Michael Green in Pasian tungah i lungsim ap ding, upadi leh suahtakna a kituaka zat siam ding thu leh Late 149 siksanin lungdam puakna leh pahtawina thu gen hi. Nekhawm bawlna zong nei uh a, khat leh khat khut kilen in kinam uh hi. Kikhen ding ciangin khut kilen kikin kikhen uh hi. March 18 ni in Tim leh Pauline in a lawmte gel tawh a inn uah samin bawng khawina leh lo etpih uh hi. Amau nupa in ak leh khuai zong khawi uh hi. Timte nupa pen a kitten zawh uh kum nih khawng hi pan napi, tua banga kilungtuak, nasem leh biakna hahkat pen enhuai a sa uh hi. March 23 ni in laivuan zo uh hi. Thawhkik sangkhak (Easter Holidays) hi a, a ompihte amau khua lamah ciah khin uh a, a Rectory uh gamdai diakduak hi. A zing ciangin John Houghton tawh Milton Heynes ah pai uh hi. Tua zan nai 12 ciangin Mikang gam khempeuhah nai khat ciat a manlangin nai kikhinsak ciat uh hi. March 25 nitak nai 2 ciangin Liverpool leh Everston te Milk Cup final bawlung kituh ding hi a, Kumpi Queen Elizabeth’ nu Queen Mother in kimawl dingte cibai buk ciat a, tua zawh ciangin National Anthem a sak zawh ciangun kimawl kipan uh a, gambuppi kilawp thei mahmah uh hi. Queen Mother pen kum 84 ahih hangin thahat tuak mahmah lai hi. A thai ciangin Asian Book Store laibu sai zing nai 9 pan 12:30 dong John tawh a ngak uh hi. Hih laibu saiah niang leh coffee zong sai khawm pah uh hi. Laibu saiah zong niang leh moh khawng kingah pah leh laibu kikhawng tuam hi, a ci uh hi.

March 29 ni in Scotland ah a pai cianga a thu gen ding pawlkhat kiging khol hi. Nitak nai 2 pawl ciangin a lawm Pauzakhup Teliente nupa kiang London hawh dingin London-Oxford bus mi 50 tuantheihna khatah amah guak tuang hi. Kol lua sa ahih manin a utna peuhpeuhah kisuan kawikawi zawzen hi. Oxford leh London kikal gam pen kilawm a, lo laiah bawng, tuu leh sakol gamta khawm in om hi. Lampi pen mawtaw a langah li a langah li kipelh thei ziahziah dinga kibawl hi a, za peuhmah hi. Nitak nai 3:40 pawlin London Victoria Coach Station tung hi. A lawm Telien’ zi Nurse Akim in car tawh na dawn a, tua panin London khuapi sung Parliament, White Hall, Downing Street, Trafalgal Square, St. Paiul’s Cathedral, Press Office, Bank of England cihte lampi a paina gei uah tawnin mu phei kawikawi hi. Tua pan Harringgay Stadiumah paiin amau omna Estherly Road nitak nai 5 pawlin tun pih hi. A lawm Pauzakhup Telien pen DM College, Imphalah sang a kah khawm ngei hi a, aman London a nurse a sem Akim tawh kitengin Londonah inn neiin a om uh hi. Amau in Manipur pan London pai peuhpeuh kua mi kua mi ci se lo in a zin do den ahih thu uh a theih ciangin a lawmte nupa thusiamna thupi a sa hi. Londonah mawtawpi leh neu a tam mahmah hangin mite in a horn mek pahpah se lo uh ahih manin gamlum lo in daitakin a om ciat uh pen etteh huai a sa hi. A zing ni in a lawmte nupa tawh leinuai meilengte zuiin sumbuk vak uh a, Speaker’s Corner ah sun an ne uh hi. Tua zawh ciangin Mikang kumpite omna Buckingham Palace ah paiin man peuh kila uh hi. April 1 ni in London Paddington Rail Station dong a zinte in kha in tua panin meileng tawh Oxford ciah kik hi.

d) Scotland Paina: Scotland pai ding kilawp in zing sang bang tho pah seisai nong hi. Breakfast zawh ciangin David in Oxford meileng sai dong mawtaw tawh kha hi. A tuanna ding meileng minute khat in lap lo citciata, ahi zongin a zom meilengah tuangsak thei uh hi. Tutna peuhah thu kipulakte zaktheihna ding om hi. Limlang tawh ki-um ahih manin tutna peuh panin khua kimu khin thei hi. Mual sang lua leh ken lua muh ding om lo hi. Khua khempeuhah biakinn khum zum kimu hi. Meleng sung tutna pen siangtho a, India gam vanleng tutna mah bang hi. Nin pen kipheng paih loin mun tuam khatah mawtaw tawh pai uh hi. Mi tampite in meileng tuan kawm in laisim uh hi. Scotland tun kuan in Shillong pen Scotland of the East a kicih thu ahi zong, Nehru in North east India ki-ukna ding Scotland Pattern of Administration cih thu a gen ngei pen phawk velval hi. Mawtaw hi leh meileng hi leh return ticket kingah pahpah a, tutna ngah lo cih lah om se loh pen India gam tawh a teh ciangin lamdang a sa hi. Ticket collector pen Punjabi pasal khat na hi bilbel hi. Nitak nai 5 ciangin Edinburg tung a, Mrs. Florence Christie in dawn hi. Amah pen Scotland gamah Feed the Mind makai khat hi a, Scotland a taam sung teng a ma makaihna tawh a om ding ahi hi. April 4 zing lamin Glasgow-ah Florence tawh pai pah in Scotish Baptist College leh Baptist Union of Scotland zumpi ah paiin makaite tawh an a nek zawh ciangun CLC a asepna leh North East India Baptist pawlpi leh nasepna tawh kisai holimpih uh hi. Tua panin Kalimpongah sangsia a sem ngei nupi khat in Pullock Park kici ah vakpih a, Burrell Collection kici Art leh Museum etpih hi. Hih innpi pen limlang bekbek tawh ki-um ahih manin inn sung om zong bang loin khawlak vak mah bang hi. Nitak ciangin Kilbride Baptist biakinnah nupi papi pawlkhat tawh kikhawm in thu kam kidotna hun leh thungetna hun zang uh hi. A tawp ciangin papi khat in mawtaw tawh Glasgow pan Edinburgh a tunna dong kha hi. Nitak electric tang ziziah pen muhnop a sa hi.

e) Fellowship of the Saint Thomas: April 5 ni in Christian Aid zum panin United Society for Christian Literature (USCL) zumah pai hi. Hih laiah Florence in laibu pawlkhat pia hi. Tua panin Church of Scotland zumah Publication Secretary Mr. T.B. Honeyman tawh kiho in sun an ne khawm uh a, laibu saiah paiin manager in hawlpih kawikawi hi. Nitak nai 5:30 ciangin St. Thomas Annual Meeting, Bristol Baptist Church-ah kikhawm hi. Hih pen India gamah tanglaia Pasian thu hong puak masa pen St. Thomas min tama kipawlna hi a, India gam nasepna a lung himawh diak mite kipawlna dan ahi hi. Gauhati University Vice Chancellor leh Union Christian College, Barapani ah Principal a sem ngei Dr. J.H.Taylor leh a zi, Serampore College Principal a sem ngei Dr. Steward cihte tawh zong kimu uh a, nop tuam sa mahmah hi. India thu mah dong ngeingai uh hi. Kikhopnaah Nepali Christian mittaw khat in Nepali, Hindi leh Mikang pau tawh githa tum kawmin la sa a, lungsim lawng mahmah hi. Amah India gam missionary a hong pai Scottish nupi khat tawh kiteng hi. Nitak nai 7:30 ciangin ama mina kikhopna deuh khat USCL inntekna tawh Anna House kici ah vaihawm uh hi. Florence in India gam Pasian nasepna lim slide show lak hi. Tua zawh ciangin thuhilhna hun pia uh hi. Kikhopnaah Baptist Union of Scotland General Secretary a sem ngeipa khat zong kihel hi. Tua ni pen zing a kipan nitak dong Topa mina a buai ni khat suak a, Pasian a phat hi. A zing ciangin Edinburgh khua mualtung pan gal-et dingin pai uh hi. Royal Palace, Central Library, National Library of Scotland leh Museum ah zong pai uh hi. Mi gamah a pai ciangin ahih theih liai zah in library en hamtang hi. Tua zawh ciangin St. Giles Cathedral (Presbyterian) leh St. Mary’s Cathedral ah pai uh hi. Nitak nai 3 ciangin John Nelson kicite nupa in niangtui dawn pih hi. Nelson pen Assam leh Calcuttaah niangteh huanah Chaplain a sem ngei hi a, Jorhat ETC ah zong sia sem ngei khat ahih manin CBCNEI makai tuamtuamte thei lai a nuam tuam mahmah a sa hi. A man History of Assam by Gait leh Lotha Naga by Hutton kici laibu khat tuak pia hi. Amah pen Scotish Secretary, Feed the Mind a sem ngei khat hi a, lai lam a lunglut khat zong ahi hi. April 7 ni pen leitungbupah Tuiphum Papite Thunget ni (Baptist Men’s day of Prayer) hi a, zing nai 8 pan 9 dong Bristol Baptist Church ah papi sawm leh nih khawng in thungen in breakfast ne suak pah uh hi. Sun ciangin Fort Bridge kici tai khat banga sau en in pai uh a, Brahmaputra lei mah bangin mawtaw leh meileng paina ding om tuak hi. A nuai tui tungah speedboat tawh kimawlte muhnop mahmah a sa hi. Nitak ciangin India gam Uttar Pradesh leh Rajasthan gamah missionary a sem numei khat Florencete innah hawh in an nek zawh in Florence in slide tawh Scotland, USA leh India gam mun tuamtuam etpih hi. A zing Nipini pen Methiodist Central Hall ah kikhawm in Lai Siangtho Marka 16: 32 - 45 sung a sim zawh ciangin North East India leh pawlpi nasepna thu genna hun ngahsak uh hi. Nekkhawm bawlnaah a sai pawl lakah kihelsak uh hi. Tua biakinn pen golpi khat hi a, anuai lam teng sumbuk dingin a sap sak uh hi. Nitak nai 4:30 in Duncan Baptist biakinnah paiin an a nekpih zawh ciangun British Missionary Society makai khat in interview hi. April 9 breakfast zawh ciangin National Bible Society of Scotlandah paiin zing thungetnaah kihel hi. Innsung a hawlpih zawh ciangun niangtui hawppih uh hi. Tua panin Castle’s Park Art Gallery leh Theological Collegeah paiin a library uh a en hi. A inn maiah Scotland gam Reformer makai John Knox lim kisuang hi. SPCK Bookshop leh Peace and Justice Resource Centreah zong pai uh hi. Tu munah khat leh khat kilemna, kihotheihna a kulna thu vive lai suang uh hi. “War” sangin “Water” kisam zaw hi cih zong suang uh hi. Tua pan restaurant khatah paiin an a nek zawh uh ciangin meileng phualah kha uh a, nitak nai 2 pawl in Oxford lam zuanin a ciah hi. Scotland gamah a om sung teng biakna lam leh thu tuamtuam tawh kisai hun manpha takin zang hi’ng ci in kingaihsun a, Topa a phat hi.

f) Henderson’ Inn Hawhna: Serampore College a kah lai peka kipan lai a khak ngei zel Tiddim Chin: A Descriptive of Two Texts kici laibu gelhnu Professor E.J.A. Herderson’ inn London ah April 10, 1984 in hawh hi. Oxford pan meileng tawh pai a, Paddingtonah Henderson in na dawn hi. A zing ciangin a sepna School of Oriental and African Studies (SOAS) ah hawhpih pah a, Burmese Lecturer ahi Anna Allott tawh an a nekpih zawh ciangin Library Card bawlsak uh a, a laisim nop pawlkhata sim thei pah hi. A zing ciangin SOAS mahah pai kikin a thu deih pawlkhat a tei khiasak hi. April 13 ni in BMS zum, Gloucester Place ah hawh uh a, Associate General Secretary Rev. Mc Neil in nitak an nekpih hi. Mikang gam Tuiphum Pawlpite Missionary zumpi pen eilamte theihna ding panin Mizogamah Baptist Missionary hong sawlkhiatna zum ahih manin muhnop diak hi leh kilawm a sa hi. Henderson in The Lushei Kuki Clans by Shakespeare leh Report on Bible Translation on North East India by Marrison laibute pia hi. April 15 Nisuh Nipi hi a, Indian YMCA ah paiin Rev. Raltawnga kiangah hawh a, tua ah busih deihtakin a nek zawh uh ciangin Dr. John Stott thuhilh ngai nuamin All Souls, Langham Place ah a kikhawm uh hi. Raltawnga pen Mizoram Baptist makai hi a, Birhminghamah Communication Studies ah tawlkhat a kah pak hi. A zing ciangin Baptist Union of Great Britain & Ireland zumah vakin Secretary Bernard Green tawh kiho uh hi. Tua panin SOAS ah paikik in Zomi tawh kisai a laibu a deih tampi ngah ahih manin lungdam mahmah hi.

g) Britisth and Foreign Bible Society: April 17 ni in British and Foreign Bible Society (BFBS) ah paiin Tedim Lai Siangtho teina tangthu a sim a, nitak in All Souls mahah kikhawm kik hi. Tua nitak pen New Comers kikhoppihna hi a, hun nuamtakin zangin nai 10 ciangin inn tung kik pan hi. A zing ciangin BFBS mahah paikik in research ahih kik hi. Tua ni in 1974 kuma Rajpurah Lai Siangtho teizia sina a pai laia Bangkok pana pai Tedim Lai Siangtho teina a sai Dr. Clark te nupa tawh an neknaah kimu uh hi. BFBS Translations Manager Mrs. Gwen Anderson leh Archivist Ms. Kathleen Cann in nakpi in huh ahih manin a thu deih teng a kaikhawm thei hi. Lungdam mahmah ahih manin amah zong khatvei bek zinnu an nekpih ning ci in nitak nai 7:30 in Chinese Restaurant khatah an a nekpih hi. An nek kawmin thukizakna a bawl nop thu a gen ciangin Zo Aw ci le teh na ci hi. Tua nitak in G.H. Luce in a bawl Common Form in Burma Chin Languages ci a 1954 kuma Chin Hills Linguistic Tour (December 1954) University Project a sep lai uha a kaih khop Zopau tawh kisai thute a vel hi. Hih pen Zogmah lakkhiata laibu a bawl dingin kisam a sa hi.

h) British Museum and Library: April 19 ni in Bristish Museum and Libraryah pai in Zogam leh Zomi tawh kisai laibu leh thu tampi a ngah manin Pasian huhna hi ci in lungdam a ko hi. Nai 4 ciangin a zinah ciah in nai 7 ciangin a lawm Pauzakhup Teliente kiangah giak dingin a pai hi. A zing April 20 ni pen Jesu Sih Ni hi a, sunin a zinte tawh London khua sung mun tuamtuamah a vak uh hi. Nitak nai 8:31 laitakin Dr. Billy Graham in “I know I am going to Heaven” cih thu a gen TV ah en uh a, Pasian nasep a kipat tunga kipan tu a Mission England Crusade leh upna tawh kisai thu tampi mite dotna zong a dawng hi. Jesu hong paikikna ding leh leitung bei ding thu tawh kisai zong a gen hi. A zing ciangin Manipur kumpi Law Secretary Tomba Singh zong Teliente innah hawh a, Mikang gamah buh duh zah kine ngei lo ahih manin tua ni in ngasa, voksa leh buhsih deihzah a nek zawh ciangun a li un park khawngah vakin Manipur gam lam thu vive a holim uh hi. April 22 pen Thawhkik Nipi hi a, nitak lamin Oxford lamah bus tawh ciah hi. A omna a tun ciangin Easter Holidays sunga a hawh a ciahna leh thupha a ngahte hangin Topa tungah lungdam a ko hi. April 24 pan 29 dong sang kah kik nai vet lo uh ahih manin hun a ngahna bangin Bodleian Library-ah nisim phialin pai in Zogam leh Zomi lai leh pau tawh kisai laibute a zong khia hi. May 9 ni in Argos sumbukah paiin siktawlaikhetna leh van pawlkhat a lei hi. Laikhetna hoih pen a deihna a sawt zawh banah Mikang gamah a lei theih zenzen pen nuam mahmah hi. May 14 nitakin gamdang pana paite kikhoppihna St. Ebbs Biakinnah International Evening ci in kikhopna om a, Mr. Vinay Menon in thu hilh in hun nuam leh manpha takin a zang uh hi.

i) Billy Graham Crusade, Bristol: May 16, 1984 nitakin Bristol Stadiumah Mission England siim dingin bus khat tawh mi 50 pai uh hi. Nai nga a ding pen nai sagih in tung uh a, England gam mun tuamtuam gamla pipi pan a pai bus 350 val tak pha hi. Billy Graham in a din zawh ciangin thungen masa hi. Guah thuaka pai mipite haksatna thu a gen zawh ciangin England a paima diakin US ah zato a lupna, England a tunzawh teh zatoah a ki-atsakna gen masa hi. Amah a cidam pha lo khua lah dam lua ahih ciangin tuilum bawm pua kawm leh lukhu lum khu kawm lianga thu hilh ahihna thu zong gen masa hi. John 3 sunga Nikodemas tangthu siksanin suahkikna thu gen hi. Mi tampi tak Topa tungah ki-ap hi. Nai 9:30 pawlin ciah in nai 12 teh Holton tung kik pan uh hi. May 18 leh 19 nitakin Billy Graham crusade mah Oxford Town Hall-ah kilak kika, mi tampi mah tawh ngai uh hi. May 23 nitakin a sangkahna inn uah World Development Movementte in hun zang uh a, a khangto gamte in a khangto nai lo gamte panpih loin zawngsak zawsop ahihna thu a lim gen uh hi. A zing nitak ciangin Gloucester-ah Diocese Missionary Council kumcin kikhopnaah pai uh a, Bishop of Singapore a sem Dr. Chin in hun zang hi. May 26 ni in Ashmolian Museum, Oxford en in, May 31 pen Ascension Day hi a, a college uah Christian Union in hun bawl uh hi. Amah zong North East India gam Pasian nasepna gensak uh a, nekkhawm bawlna zong omsak pah uh hi. Nitak lamin Bodleian Library ah paiin Customary Law of the Chin Tribe, 1888 leh Chin Hills Regulation 1896 xerox copy bawlsak hi. June 7 sun nai 12:30 pan 1:30 sungin Literature Nobel Prize a ngah William Golding in ama min a gelhna laibu a lei nuam peuh in lei theih hun ding ci a akigenna Blackwell Bookshop-ah pai hi. Mite in Nobel Prize a ngah mel mu nuam leh a laibu lei nuam bekbek in kigual deudau hi. Aman zong $ 2.95 tawh A Moving Target cih ama laibu mintuanna lei in maan zong kilakpih hi. June 10 ni in Holton Rectory a om teng a sia uh John leh Jane in picnic dingin vakpih uh a, nitak nai 8 pawlin ciahkik pan uh hi. A zing ciangin Bodleian Libraryah a paikik leh kangmei patau ko “Fire Alarm” ging ngeingai a, tawlkhat inn pua lamah a taikhia uh hi. Meikang a om taktak hi loin a set a hoih hiam, kang takpi leh mite bang a ci hiam cih theih na’nga a sinna uh hi cih a theih zawh uh ciangin lai sim dingin a tum kik damdam uh hi. June 12 ni a vakna pan inn a tun ciangin a zi nai khat a leisakna ding ci in $13.00 a sabuai tungah na kikoihsaka, a nuam mahmah hi. A thai ciangin Tuiphum Pawlpi sang Regent’s Park Collegeah paiin Principal tawh man kizaih uh hi. A zing nitak lam ciangin Woodfarm UPC khangnote in kimawl dingin zawn zenzen uh a, a lawm Phoebe tawh paiin bawlung peuh a kimawl uh leh a lung zuan uh noptuam a sa uh hi. Phoebe’pa pen UPC Pastor hi a, tua hanga thei ahi uh hi. Kikhen kuanta ci hi ding uh hiam a omna uh Rectoryah June 18 nitakin Barbecue (babikhiu) ci in tuu khat hang minin moh tawh, theitui peuh tawh mehin a lam nuam lamin a ne khawm ngeingai uh hi. Sa pen temta tawh duhna lailai at tawmtawm in a ne uh hi. June 20 ni in ciahma in khatvei beek Oxfarm zumpiah kihawh lai leh ci in pai a, Sheena Grasett kici khatin coffee suah in Manipur leh North East India sung a sepna uh genpih hi. June 25 ni in Bodleian Library pai in the Living Races laibu leh Imperial Gazetteer panin Zomi tawh kisai thu pawlkhat teikhia hi. Tua ni in Serampore College-a a siapa Rev. Skirrow tawh lamet lohpi in an neknaah kimu uh a, a zing ciangin amau omna Chelmsford-ah hawh dingin zawn hi.

j) British Missionary Society (BMS): June 26 ni in Chelmford a hawh dingin Oxford pan London BMS zumah Rev. Skirrow’ zi Edna Skirrow tawh kituah uh hi. BMS Library ah tawlpi khat sung lai a sim zawh ciangin meileng tawh Chelmford tung uh hi. Rev. Skirrowte innkuan pen Bangladesh ah BMS Missionary sawtpi a sep zawh ciangun Serampore Collegeah sem uh a, amau innkuan in a noptuampih mahmah uh leh amau a it mahmah innkuan khat ahi uh hi. Zan khat amau innah giakin thu tuamtuam peuh holim in a zing ciangin a ciah hi. Tua a ciah nitak mah in Queen’s Park Rangers Stadium, London ah Brazil mi Pasian mizat minthang Rev. Luis Palao in crusade hun zanga, tuaah a paisuak hi. Mi tampi Topa tungah ki-ap hi. June 28 ni in Bodleian Library leh Museum of History of Scienceah a pai zawh ciangin Regent’s Park College Library ah Missionary Herald lui sungah “From Darkness to Noonday in Lushai Land” leh “The Lushai now have all the Bible” cih thute a sim hi. July 1 pen Wessexah Pasian thu a puak masa penpa Birinus phawk tawntung ni hi. A.D. 634 kumin tua gamah Pasian thu na hilh zo hi. Tua hi in Pilgrimage ci in Dorcester ah pai uh hi. Holton pan bus khat tawh paiin mualtung khatah sun an ne uh hi. Tuaah thu a nget zawh uh ciangin siunglamteh pua khatin makaih a, tua panin khe tawh tai 12 phial, tanglaia Birinus in a tot ngeinasa lampi teng zuiin, lo lai peuh, mawtaw lampi leh mun tuamtuam a zui ngeingai uh hi. Nitak lam nai li ciangin Dorcester tung uh a, nai 7:30 ciangin biak kikhop kipan a, Canon Bryan Green in hun zang hi. Salvation Army in la tawh makaih uh hi. Kikhawm khempeuh mi 500 khawng pha uh hi. Kikhop zawh ciangin bus tawh a ciah uh leh kuan lam bang loin inn tungpah uh hi. July 6 ni in class a neih nawn loh uh hangin libraryah pai in lai a sim hi. Tua laitakin Zolai khantohna ding thukizakna khat bawl ding a ngaihsut ciangin Tedim pau kizatna khua khempeuh, tua khuateah sang leh laito a om hiam cih India leh Kawlgam limtaka kan masak ding hi, a ci hi. Tua banah Zolai Summer Institute bawl ding in, letmat zong piak ding, thukizakna hawm ding, agent zong mun tuamtuamah seh ding, cih a ngaihsun hi.

July 7 sun nai 2:30 panin Holton Rectoryah Garden Fete om a, nitak nai 8 pan 12 dong Garden party ci in tuu pum han min khat a gai uh hi. A zing Nipini pen College-a a Pastorpa uh Rev. Ron in amau biakinn United Reformed Churchah hun zang dingin Phoebe tawh sam hi. Kikhop zawh ciangin amau innah an ne uh hi. Rev. Ron pen United Reformed Church Pastor hi a, a zi pen Lutheran Pawlpi Pastor hi in thupi a sa hi. July 9 ni in a sang kahna vai uh a sai Canon John Houghton leh George R.Lunn, SPCK te Oxford Polyah paiin College Canteenah Phoebe tawh an nekpih hi. A ciahna ding uh vanleng letmat leh a sum zat tawm ding uh pia hi. Publishing Course tawh kisai laivuan July 12 ni in a zo uh hi. Nitak lamin Publishing Head of Department ahi Keith Vaughan mangpha khak dingin pai ahih manin khe tawh a ciah hi. Holton a tun dek kuan ciangin mi khatin a mawtawah tuangsak hi. A zing ciangin Henderson in a inn a hawh kik dingin zawn a, Oxford pan bus tawh London a zuan hi. Londonah Scripture Gift Mission zumah paiin, Secretary tawh kiho in maan peuh a kilak zawh ciangin Museum of Mankind, Burlington Gardenah pai hi. Tua panin leisung meileng tawh Henderson omna a tung hi. Nitak ciangin Henderson in a bawl Tiddim Chin kici bu khat pia a, tua bu tawh amah man a zaih hi. Amah zong TV roomah a laibu pawlkhat tawi kawmin man a kizaihsak hi. A zingsang ciangin Prof. G.H.Luce tangthu sim hi. Luce’ zi Daw Tee Tee in Rangoon University kiangah “Home for Waifs and Strays” cih khat a bawl ngei hi. Luce pen 1956 kumin President, Burma Research Society ahi hi. Chin Hills Linguistic Tour (December 1954) University Project thu a kipan lai leh pau leh thu tuamtuam limtakin kikum thei uh a, nitak lamin Oxford zuanin a ciah kik hi. July 16 nitak lam nai nih pawl ciangin Oxford pan inn lam ciah dingin ding khia a, a Sen lawm Steven Tam in anaunu tawh Glouster Green Coach Station dong kha hi. Mi gamah tua banga hehpiha a kha thei Sente pen a pakta mahmah hi. Nai 4 ciangin Heathrow vanleng tualpi a tung hi. Tua ah a kiciamsa bangun John Collyer in dawn a, nai 6 pawlin ama omna Twickenham mun tunpih in a tun na ding John Houghton in a sehna Jannet Briante nupa kiang a tung hi.

A zing July 17 ni in a sangkahna a saipi WACC zumpi, 122 King’s Roadah pai masa phot in Miss Ann Shakespeare, Dr. Michael Traber, leh Mr. Raymond-te tawh kimu in WACC zumpi a hawlpih zawh uh ciangin an a ne uh hi. Tua panin Bible Reading Fellowship, St. Michaelah paiin Mr. Henry Turner, Membership Secretary tawh kimu uh hi. Nitak nai 5 pawlin Twickenham tungkik hi. Nitak ciangin Mikang gam a paina, a sangkah ding leh apaina ding teng khempeuh cidamin hih thei a, sep ding teng sem thei ahih manin a kem Topa tungah lungdam thu puakin a lupma in ki-apna hun a zang hi.

England Pan Inn Ciahna: July 18 zingsang nai 5:30 in tho in nai 6 ciangin Brian tawh niang hawpin thu a ngen uh hi. Vanlengtualah a kha ding John Collyer zong tung pah a, nai 7 ciangin a ding khia uh hi. Heathrow International Airport car parking ah car tam lua ahih manin sawtpi tak mah zawh ciangin mawtaw a koih thei pan uh hi. Ticket checking, VAT, Security checks teng tawh van gik sim tawh sawtpi a buai khit ciangin nai 8 in Pan Am Flight 120 ah lut hi. Nai 8:55 lianin ku ngeingai in tai khia a, 9:15 ciangin breakfast, orange juice, coffee leh nek theih tuamtuam pia hi. Nai 10 ciangin Frankfurt tung uh hi. Meditteranian Sea tungah pi tul sawmnih leh thum a sangin leng uh hi. Nai 12:10 ciangin Frankfurt pan lengkhia kikin July 19 zing nai 1 pawlin Delhi Palam Airport tung hi. Tua munah Pa Thang Sian Mung in mu pah in, ama huhna tawh hih ding teng a man ciangin nai 2 pawlin amau inn tung in tuaah Sia Lian Za Go, Dr. Thang Khan Piang leh Rev. M. Hau Za Liante in na dawn uh hi. A zing khuavak ciangin Sia Lian Za Gote innah paiin an a nek zawh ciangin Bible House ah pai khawm uh hi. Tua panin Manipur M.P. a hi N. Gouzagin leh V. Dongzathang, IRS te inn khawngah a vak kawikawi uh hi. July 20 ni zing lamin a van gik sim mahmah tawh vanleng tualah pai hi. Thang Sian Mung mah in a buaipih ciangin sum liau behlap zong om tuan loin ding khia thei hi. Ama kivak lohnate khempeuh ah zong a huh thei ding Topa in ama vangliatna tawh mi hong pia kawikawi hi ci in ama adingin Topa pen hoih takpi mah hi, ci in Amin a phat hi. Sun nai 12 ciangin Guwahati vanleng tualah a zi leh a tate in na dawn uh a, inn lum cidamin a tung hi.

4. Indonesia Paina
1985 kum July 23–28 sung Dhyana Pura (Thungetna Mun cihna), Indonesia gam Bali tuikulha Khristiante phualpi ah World Association for Christian Communication (WACC) Asian Region kikhopna om a, Australia, Hongkong, Singapore, Taiwan, South Korea, Sri Lanka, Malaysia, Philippines, India leh Indonesia gamte panin tangmi sawmthum val deuh paikhawm uh hi. Tua munah Christian Literature Centre, Guwahati a Director ahihna tawh India tangmi khat in va kihel thei hi. WACC pen thukizakna lai, radio leh TV cihte tawh Pasian nasepna lam kipawlna hi a. kum li halin vaihawm kikhopna a neih banah Asia, Africa, Latin America, Europe cih bangin kum nih halin Regional Assembly ci in kikhopna om a, tu tunga pen Asia Regional Assembly a gukveina hi.
Tangmite in amau gama a nasepna uh pulakna hun nei ciat uh a, navakhuai mahmah hi. Bil taibek loin pawlkhatte in a sepna uh video tawh lak uh a, a mit uh zong tai peuhmah hi. Vaihawmna lam panin leitungbup leh Asia gamah laibu hoih zaw bawlzia, TV a siatna leh a phatna leh technology khantohna bangci in biakna nasemte in noptuampih thei ding cih thute kikupna hi. Asia gam khawmpi kik ding pen Delhi hiam Sydney hiamah tung ding in thukim uh hi.

Hunpi zang makai nih nei uh a, khat pen Indonesia Satellite President ahi Dr. Jonathan Parapak hi a, “Khristian thukizakna nasemte tavuan in Pasian itna kam leh lai tawh pulak ding bek hi loin i nuntakna tawh lah ding hi”, ci hi. Tu hun kihona, kikawmna a khantohna thu a genna-ah: “Leitung gam ka zinna khempeuhah ka giahna inn leh hotel panin Indonesia a om ka zi tawh ka kihopih thei tawntung hi”, ci hi. Kumpi ulian khat ahih hangin Pasian thu tawh teci a pang nuam mi khat hi a, pahtak huai a sa hi.

Hunpi zang khat leuleu pen Dr. A.D. Manuel, Associate General Secretary, WACC, London hi a, amah in tuhun lai kikawmna (communication) akhantohna thu a genna-ah Khristian kikawmna leh thukizakna nasemte in: “Mi nam khempeuh in suahtakna tawh a nuntak kim na ding; mi nam khempeuh in kipumkhat lam i mainawt nading; Leitung mite in gal bawllohna ding; Kialna, natna leh haina pan suahtakna ding; Vangliatna (ana) sangin ki-itna a tungnun zawkna ding; Khat lehkhat ki-itna nasiataka a khantohna ding; Khanglui leh khangthakte in a zuihtheih ding uh tatdan kibang neih nading; Ngaihsutna, lawpna, gelna leh ngimna khempeuhah Pasian deihna thupisak ding; cih thute bulphuh tawntung ding uh hi”, ci hi.
Bali Khristiante in amau ngeina laam tawh Pasian phat uh hi. Pak laam leh vasa laam cih nei uh a, tua zangin Pasian in pakte leh vasate sangin mihingte hong lung hih mawh zawkna thu lahna in laam uh hi. Nekhawm bawlna-ah lenggahtui dingin niangtui, tangho tangin nahtang, lengmaw leh singgah a ne ngeingai uh hi.

Indonesia mite pen ei mualtung mite Zomite tawh puansilh nikten, annek tuidawn dongin a kibang pha mahmah minam khat ahi uh hi. Niangtawh meh ding buhman sih khawng, nahtang teh tawh kitun tangho khawng mah pia uh hi. Kikhen ding kuan ciangin Bali Pawlpite in voktal khat pum han min in mehsak uh a, India pana pai lawmte pawlkhat bangin lamdang sa simsim le uh kilawm hi.

A pai lamin Delhi a Zomi kikhopna Sia Lian Za Gote innah hun ngahsak tham loin huhna sum Rs.100/- pia lai uh hi. Officer tawmkhat a om tei hangin a tamzaw pen sangnaupang peuh ahih ciangin Delhi Zomite a lungsim uh zong tangzai deuh mah hi ding hi, ci in a ngaihsun hi.
Khawmpi sungin nitak khat WACC-te in a bawl uh film BBC-ah zong a kisuaksak Global Village kici pen a en uh hi. A deihna in tu hun ciangin thukizakna, kikawmna khangto lua kisa in leitungbup pen khuata khat bang hi lel ta hi, a cih nopna hi a, ei khe tawh ni nga lam tuntheihna –Tedim, Kawlpi, Aizawl, Lamka cih khawnga teng Zomite lah kum tawn kha tawna mel zong kimu lo, lai kikhak zo lo, kikawm zo lo i hihna banah a sawm zong a sawm lo banga i nuntak liakliak lai a ngaihsut ciangin kikawmna, thukizakna tawh kisaiin Zomite in sep ding lo ma za mahmah, bu mahmah lai hi, cih phawksak a sa hi. Tua bangin Indonesia a Bali tuikhulh ah Nipi khat sung hun manpha takin a zat zawh ciangin cidamin July 31 ni in Guwahati tung kik hi.

5. Germany Paina
Germany gam Frankfurt khuapi ah Frankfurt Book Fair kici laibu pawi siim ding leh tua tawh kisai kamkumna (seminar) nei dingin September 23, 1986 ni in Guwahati pan vanleng tawh Delhi pai hi. Delhi panin a zing nai 11 pawlin Indira Gandhi International Airport kici Delhi pana gamdang paina vanleng tualpiah Pu Lian Za Go, Pa Thang Sian Mung leh Tg. Gin Sian Lian Pau in kha uh hi. September 25 zing nai 1:30 pawlin German vanlengpi Lufthansa tawh tawlnga peuhmah loin nai 8 sung leng dingin a ding khia hi. An peuh ne, niangtui peuh hawp, datsian peuh en cih bang teng tawh hun beiin zing nai 11 in Frankfurt vanleng tual tung hi. German gamah zing nai 7 na hi pan ahih manin German gam leh India gam nai pen nai 4 khawng in kikhia ahih lam a phawk hi. Vanleng tual panin taxi eng velval zawzen khat tawh a tunna ding Hotel Kolpinghaus a pai hi. Hotel pen khan sagih khawng tak hi a, amah khan guknaah om hi. Paisuk paitohna pen luai (lift) tawh pai uh hi.
1986 Frankfurt Book Fair September 25 pan October 12 pen a 38 veina hi a, thubul bawl diak pen India thu hi. Mikang pau tawh India: Change In Continuity kici hi. Tua panin India: Modernity and Traditions cih thulu kibawl kikin tua pen amau Khristian laikhen pawl in a kikuppi uh ahi hi. Kamkupna pen September 25 nitak nai 5 ciangin a tunna pan gamla lo khat Dominikanerkloster-Spernerhaus kiciah pan pah uh hi. Amau paina leh vai peuhmah pen London pan World Association for Christian Communication (WACC) in a vaihawm hi a, German gam panin biakna lailam sai kipawlna nih tawh vaihawm khawm hi. Tua bangin ni nga sung tawntung kamkumna sungah tangmi pen Africa pan 3, Latin America pan 4, Middle East pan 1, India pan 12, Asia gamdang pan 6 pha uh hi. Tua banah London panin thusa nih pai uh a, kamkumna makai dingin Rome, Geneva, New York cihte panin pai uh hi. Amunah tuanvai dingin Germante numei nih leh pasal nih om hi. Tua bangin mihing 30 pan 40 kikal pen nisimin a pha thei uh hi. Makaite in India gam pen a khangham, a upa, khanglui gam ahihna leh tu hun ciangin pilna in India gam mite a zelhna ahi zongin, zelh zawhlohna thu ahi zongin, biakna leh upna, pau leh ngeina a tuamtuam hih zahta gam khat uk khata om theihna thute kikum in thu thukpipi gen uh a, navak huai a sa hi. Tua ni nga sung khempeuh zing an a tunna hotelah ne a, sun an leh nitak an pen kikhopna munah ne uh hi. Annek tuidawn zong kicing mahmah hi.
September 28 nitak lam ciangin Kolpinghaus pan tai 30 val ding Bad Homburg kici ah bus tawh kisuanin Missionhaus kici ah a tung uh hi. Tua lai mun pen khua nawl deuh hi a, amun pen nopci peuhmah a, hotel zong a nopzaw lai bang a sa hi. Lupna khanah TV, telephone cih khawng a kicingin om a, nuam a sa mahmah hi.

Tua pan a zing ciangin Book Fair munpi Frankfurt Exhibition Centre ah laibu gual dingin bus mah tawh a pai ngeingai uh hi. Tua ni September 30 nitak nai 6 ciangin India Minister ahi Narasimha Rao in Book Fair honna India Hall kici ah nei hi. A zing ciangin Book Fair pen kipan taktak ta hi. Book Fair pen Hall tampiah kikhen a, a thu zil in Hall nei hi. Amau omna Hall 6-na pen biakna tawh kisai laibu Hall ahi hi. Hallte pen gol thei lua hih manin a kipat tung teng bangin tumna leh pusuahna nanngawn thei pakpak lo uh a, Hall khat pan Hall dang khatah pai theihna dingin nakpi kisakkholh kul zawzen hih tuak hi. Book Fair tawh kisai laibu khat kikhen a, tua sungah Book Fair tawh kisai thu khempeuh, mun khempeuh, an nekna mun ding, zun thak ek thak nading, laikhiatna, sumkholna mun, thukizakna mun, van mang koihna kanna mun cih bang dongin kigelh a, Book Fair sunga laibu sai om khempeuh min leh nambat leh telephone nambat tuang khin ahih manin Book Fair Lai Siangtho Bupi kici liang hi.

Hih Book Fair pen kum simin German gam laikhente leh laibu sai kipawlna in German kumpi tawh kipawla a vaihawm uh hi a, leitung bupah min nei ta hih manin leitung gam tuamtuam panin hih hun zang ding bekbek in mite pai uh a, Olympic Games lo buang dingin mihing tam pai theihna pena kigen hi, ci uh hi. Ama pai kumin gam tuamtuam laibu sai 700 valin laibu sai nei uh hi. Frankfurt Book Fair leh book fair dang a kibatlohna khat pen laibu lahna (exhibition) bek hi a, a zuakna, a leipahna mun hi lo hi. Zing nai 9 pan nitak nai 5 dong hi a, ahi zongin zing lamin laibu sai neite, a vaihawmte bek paisak uh a, nitak ciang bekin mipite in letmat leiin pai thei pan uh hi. Bang hang hiam cih leh zing lam hun teng pen laigelhte khat leh khat kihona hun, kimuhna hun leh kidawp tuahna hun dingin kiseh hi. Hih lai munah leitung mun khempeuha laibu saite leh laigelh mite om ahih manin na laibu gelhte hong khetsak ding, na laibu bawlte hong lei nuam ding leh zuak thalawh dingte zonna hun ahi hi. Thu hi leh la hi leh zuakna mun hi a, sum lom tampipi hih ni nga hun sungin kipei tuah hi, ci in gen uh hi. Tua ahih manin sumkholna khawng zong a kicingin om pah hi. Na Lawm na gual, lai tawh kisai na seppih, gam tuamtuam pana hong paite an hi leh niang hi leh na taih kawma na kiho nop uh leh an sai pen Hall khempeuh leh mun khempeuh phialah nektheih dawn theih namkim tawh a kicingsain om hi. Mite in laibu pen na thupi sim mahmah uh hi, cih a phawk sansan hi.

Amau pawl bel a hotel panun zing nai 8 simin bus gol sim zawzen khat tawh ding khia tawntungin nai kua ciangin Book Fair mun tung uh hi. Tua ah sun thapaiin om uh a, laibu saiah tavuan a kipiak loh hun khempeuh pen book fair sungah vakin laibu tawh kisai theih ding thu tuamtuam nam guk a kan dingin a pawlpawlin kihawm uh hi. Nitak nai 6 ciangin Book Fair pen a kikhak hun zatna tuamtuam nei ahih manun khat veivei nai 9, nai 10 cih bangin ciah pan uh hi. A ciah ciangun khuasung meilengte tawh ciah den zaw uh hi. Tua bangin ni nga sung tawntung hun zang uh ahih manun gimhuai sim phial sa tek uh hi.
October 5 Nipini in biakinn tuamtuamah kikhen zakin hun a zang uh a, amah zong Hausen kici munah Protestant biakinn khatah hun ngahsak uh a, nekkhawm bawlnaah Pastopa tawh semkhawm uh hi. Kikhop zawh ciangin hotel khatah pawlpi makai teng tawh an ne khawm uh hi. Tua panin Book Fair mahah Pastorpa in a mawtaw tawh kha vilvel hi. A neihsa un lah cin in, a thusiamna uh zong lian a sa hi.

October 6 nitak nai 2 lianin Book Fair pen man ta a, laibu leh vante khempeuh manlang takin tua ni mah in hemkhia khin pah lian uh hi. A zingmah ciangin tua laimunah Exhibition dang khat om pah leuleu ding hi, ci uh hi. A zing ciangin amau pawl pen bus khat mah tawh Heidelberg kici khuaah gam hawl dingin pai uh hi. Tua khua pen laikhen set bawlna munpi hi a, thupi peuhmah hi. Laikhetna setpite a nam tuamtuam offset kici man tawh khetna dongin a kipatcil pan a zawhna dong etpih uh a, niangtui tawh an tawh vak lai uh hi. Tua laiah nasem 7,000 val om hi, ci uh hi. Tua panin Heidelberg kulhpi kici a etpih zawh ciangun a omna uah ciah in, tua nitak a kipanin October 9 dong Book Fair tawh kisai kamkumna a neikik leuleu uh hi. Laibu bawlzia, laibu zuakzia leh a gamgama mite laibu bawldan thu leh khat leh khat kihuh theihna lampi khawng kikupna hi a, navakhuai bilbel a sa hi. October 12 nitak akipanin amau teng zong inn lam zuan tawh gam lam zuan tawh a kikhenna ding un kikhopna, lungdam thupuakna hun a zang uh hi. Kamkumna hun sung khempeuh zingsangin biakna hun tawh hun pan tawntung uh hi.

Germany Pan Inn Ciahna: October 13 zing a kipan a lawmte London a hawh mah, America lam phak sawm lai mah a om ngeingai ciangun amah zong tua bang paina ding sum kicing nei kisalo ahih manin Frankfurt khua kim leh mun dang pawlkhata lailam nasepna leh mite nuntakna muhna ding beekin hun kizang leh phatuam lo ding hiam, ci in tua ni mahin meileng tawh German gam saklam khuapi Hamburg manawhin pai hi. Amau meileng second class pen India gam first classte sangin siangthozaw, nopcizaw tham khat hi a, hat peuhmah lai ahih manin nai 4 sungin tai 300 tang a pha ding Hamburg pen tunpih pah lian hi. Tua ah meltheih pawlkhatte in zindo in khua sung muhnop tuamtuam etpih kawikawi in hun nuam a zang uh hi. October 17 ni in vanleng tawh Hamburg pan Frankfurt dong kileh kikin, Frankfurt pan sun nai khat pawlin ding khia kik hi. A zing nai khat leh a lang, zan laitakin Delhi tung hi. Vanleng tualah Pa Thang Sian Mungte innkuan leh Pa L. Khatchin in na dawn uh a, nute pate kiang tung zah mahin nuamin a dip vana khai tawh kibang a sa hi. Amau hangin bangmah buaina om het loin inn tung theiin lungmuang takin a om hi. Delhi-ah Sia Lian Za Gote innah CBA Silver Jubilee Video en in, Zomi Worship Service ah thupuakna hun pia uh a, tua banga ki-itna tak tawh ana vaitun ciangun German gam hauhna leh pilna teng khempeuh zong khialah nawn loin, a gim a tawlna leh German gam nitak an khing a nek tawntungte uh zong a phawk nawn kei pah hi. Tua bangin dam takin October 19 sun nai nih in a sepna Guwahati tungin a zi leh tate in vanleng phualah na dawn uh hi.

6. Thailand Paina
A tunga gamdang a painate bang lo deuh in Thailand a paina hang pen innkuan sung thu a pai ahi hi. Amau unau pasal li sung pan a nihna a u Tawng (Srgt. Suan Kho Thang) in a tangvalno tung Murlen khuaah a tenlai un anu leh a sangamte kiangah: “Kei hi banga lokho in nuntak ngap keng, galkap tum nuam zaw ing”, ci in Kawlgam galkap 4 Chin Rifles ah lut hi. Thatang hatin bawlung suih siam ahih manin 4 Chin Rifles Battalion bawlung sui pawlin kipia hi. A bawlung suih siamna hangin medal tuamtuam leh sergeant ngah in pensen hi. A pensen a kipan Kawlgam leh Thailand gamgi zula khua Tachileik ah sumbuk saiin om hi. November 30, 1997 nitakin a u’ zi Awi Khawng (Shan mi) in a nutsiatna a zak ciangin pai hamtang dingin a ngaihsun hi. Tua bangin December 16 ni in Indian Airlines tawh Shillong panin Calcutta paiin, tua pan Bangkok a tung hi. Tua nitak lam mahin Thailand leh Kawlgam gamgi lamah bus tawh zan thapai pai in a zing ciangin Mea Sai tung hi. A zing ciangin a u omna Kawlgam gamgi Mae Hok cidamin tung hi. 1969 kuma khatvei Manipur gam Bualkotah a innkuan ua hong ciah zawh a kimukik nawnlo uh hi a, a nu in lah mangngilh thei loin gen belin nei thei tawntung ahih ciangin ci in hamsapi maha pai ahi hi. A site a sih khit hangin a damlai a u tawh a kimuh ciangun Topa’ tungah lungdam ko in, a kiheh nem uh hi. Lungdambawl hun pen Mae Hok-ah Free Christian Church ah Pastor Zirliana (Darkhai khua) makaihna tawh biakna hi leh ankuang umna hi leh noptakin a zang thei uh hi. Thugenna hun tomcik khat Tedim pau tawh nei a, tua pen Pastorpa in Kawlkam tawh gensawn hi. Tua biakinnah Shan leh Zomi a tam pen hangun Kawlpau a zang zaw uh hi.

Kum Thak Pawi January 1, 1998 pen Rev. Zauvate innkuan tawh zang dingin Chiangmaiah pai hi. Sia Zauva pen Serampore College ah a kah khoppih ngei hi a, tua panin Baptist Church of Mizoram in missionary dingin Thailand ah a sawl ahi hi. Akha biakinn Pakha khuaah Kum Thak Pawi a zang uh hi. A zing ciangin Zauva in Paphrat Doitung kici Thai kumpinu tenna mun etpih a, tua panin Akha mite khuaah biakinn a kilam laitak en in Topa tungah lungdam thupuakna thu a nget zawh ciangun, Thailand, Kawlgam leh Laos gamgi kituahna Golden Triangle kici mun minthang hawl uh hi. Manipur, Mizoram, Nagaland leh muntampi ah siatna a tun zatui kizuakte pen tua lai gam pana kibawl hi a, leitungah mi khempeuh theih leh gen mun khat suak hi. Tua bang ahih hangin a en pakte aa dingin mun dang tawh a kilamdanna kimu tuanlo thamloin a khangto mahmah gam bangin a pua panin kimu a sa hi. Zauva in a genna ah: “Hih banga Pasian thu deih lo communist gam thum kisuktuahna a hih manin hih lai gam panin bangci lehang Pasian thu kigen thei ding hiam, ci in Asian Baptist Federation makai ahi Rev. Bonny Resu leh a lawmte in kum masa lamin seminar hong neihpih uh hi”, ci hi. Khristian gam a kici thei Nagaland, Mizoram leh Churachandpur district gam mite sungah thauvui thautang leh hiam leh hei zanga kithahna a om mah bangin Golden Triangle ci a min ngaih a kiphuak gam panin leitung mite a susia thei zatui kibawl hi, cih thu a ngaihsut ciangin Topa in a pua lam en loin a sung lam en hi, cih thu phawksak pha diak a sa hi. Tua mun panin a u omna Mae Hok-ah paisuak hi. Mae Sai panin January 7 ni in bus tawh dingkhia kikin Bangkok tungkik hi. A zing ciangin Indian Airlines mah tawh Bangkok pan Calcutta nitak nai 11 in tung hi. A zing January 9 ciangin vanleng om pan ding ci uh ahih manin Manipur pan a zin a lawm Dr. K. P. Guite, Principal, D.M.College of Arts & Commerce, Imphal tawh kimu in Airport engineer Lamlal-te’ innah hawhin a zi Haunu in an lim mahmah na huan hi. Ni nih phial an kician taka ne lo zo ahih manin lungdam phadiak hi. Haunu pen Guwahati CLC-ah a sep laiin sangkah a om ngei hi. Tua ni zong Assam Bandh hangin vanleng pailo kik a, Park Hotel, Calcutta pekah giakkik hi. January 10 ni in Guwahati tungkikin vanlengtualah a zi a tate banah Sia Ngul Khan Paute nupa zong US pan meltheih hong pai a dawnin na om zenzen uh ahih manin lungnop takin a kimu uh hi. Tua ni mah in Shillong tungsuak hi. February 2 nitak lamin a lawmnu Niang Khan Man, Lamka inn lamah pai dingin bus tawh ding khia hi. A si khin phial zaha kingaihsun a u Tawng in a nu leh sanggamte aa dinga puansilh pawlkhat a khakte leh a kimuhna thu uh kheseta kikhum puasak hi. A u kiang a om laiin Mae Sai Hotel panin a u in phone tawh a nu hopih thei ahih manin a nu teek zong lung noptuam ding hi, ci in ngaihsun hi. Mihing ngaihsutna pana a piang thei ding leh a piang zo nawn dinga kilawm lo tua bang hunpha a pia Topa pen phathuai, belhhuai Topa hi takpi mah si, ci in lungdam thu a puak kikkik hi.

PHUNG IV

KHOPPI LEH SEMINAR PAINA

1. Khoppi Paina
a) North East EGF Conference, Shillong: 1969 kum October 16–18 sung Shillong Mizo High School, Madanriting-ah North East Evangelical Graduates Fellowship khoppi siim hi. Tua khoppiah India gam sunga college leh University sangnaupangte laka thugen min nei -Dr. Sterrett, Satkerthi Rao, Zac Poonen leh L.N.Tluanga te’n makaih in hunpi zong zang ciat uh hi. Hih pen Gauhati University-ah M.A. a kah sunga khoppi lian a kihelna khat hi a manpha a sa hi.

b) Nagaland Baptist Centennial, Impur: November 8–12,1972 sung Impur-ah Nagaland Baptist Centennial pawi siimin Lamka panin pai hi. Jorhat pan Impur lampi Changki kici North East India a Pasian mizat ahi Dr. I. Ben Wati khua biakinn-ah khawl uh a, tua mun pan gam dang pana pai missionaryte tawh bus in pai uh hi. Mipi tulza val bang pha uh hi. Mite kilawp banah kipia zo uh a thupi mahmah hi. Middle East Nazareth khua mi Rev. Shorrosh kici in hunpi zang hi. Centennial Hall khat lam uh a, Lai Siangtho sang Clark Theological College zong hih pawi sungin kipan hi. November 12 ni in Manipur Baptist Convention makaite tawh jeep khatin a ciah uh hi.

c) Billy Graham Crusade, Kohima: Leitung bupa Pasian mizat Billy Graham in Nagaland khuapi Kohima-ah crusade November 17–22, 1972 in nei hi. Tua ah councellor khat ahihna tawh kihel teitei ding ut ahih manin November 12 ni in Kohima tung in, AG Office a na sem Sangthuama innah kinga hi. Crusade pen November 17 ni a kipan ding hi a, tua ma sung teng crusade a ding kigin kholhna om hi. A kipat ding nitakin Billy Graham leh a lawmte tung pah thei lo uh ahih manin tua nitak Mr. Ellis Murry in hun zang hi. A zing ciangin Rev. C.L. Hminga, Mizoram Baptist makaipipa in zang a, nitak hun pen Mr. Ellis Murry mah in zang kik hi. Tua bangin Billy Graham leh a lawmte a tunma in zong North East India mun khempeuh panin mipite tung khin zo hi. November 19 zing lam Kohima Bible School Principal in hun zang a, nitak in Rev. Robert Cunville, Secretary, North East India Christian Council in zang hi. November 20 zing lam Rev. C.L.Hminga in zang kik hi. Tua ni sunin Billy Graham leh a lawmte Calcutta panin tung ngawngaw a, mipi kilawpna pen nasia mahmah hi. Tua nitakin Billy Graham in John 3:16 siksanin thu hilh hi. Tua nitak lamin Lamka panin bus sapin crusade siim ding Prof. Lamboi Vaiphei makaih in nungak tangval tampi tung hi. Geelna sa bangin crusade pen November 22 in man hi. Tua crusade hangin mi tampi takin Pasian tungah ki-apna leh kikhelna thak a ngah lawh hi. Tua bangin hun manpha tak a zat zawh November 24 ni in Lamka tungkik hi.

d) NEICC Khoppi, Tezpur leh Kohima: Kum 1974 May 2-5 dong Tezpur, Assam-ah North East India Christian Council khoppi zangin CBCNEI tangin pai hi. Tezpur Baptist Christian Hospital Compound-ah kikhawm uh hi. Tua zato inn ukpa pen IAS nasepna pana Pasian nasem dinga ki-ap C.Lalrema hi a, North Bank Baptist Association (NBBA) ahi hi. Hih NBBA pen General Baptist Mission, USA hi a, Tedim-ah Missionary a sem ngei Rev. F.O.Nelson pen hih mission makai khat hi ngei a, Gauhati University a kah laiin khatvei Tezpur lam vanin pai ngei cih thei ahih manin a nuamtuam phial hi. Boston-ah a om sungin khatvei Nelson in Christmas letsong dollar sawm khak ngei hi.
May 6-9, 1982 dong Kohimaah NEICC khoppi tung a, CBCNEI minin a pai hi. NCCI zumpi Nagpur panin Mr. A.Z.Rolston leh Mr. G.R.Singh, Madras panin ECLOF makai Mr. Ponraj pai in, amau teng thum in hunpi zang uh hi. Hih NEICC khoppi pen India nisuahna lama om Assam, Mehalaya, Nagaland, Mizoram, Manipur, Arunachal Pradesh leh Tripura sunga biakna makaite in Pasian gam tangzai nadinga nasep leh vaihawm khawma kipawlna hi a, kum simin Annual Conference nei tawntung uh hi.

e) EFI Conference, Guwahati: January 4,1975 kumin Guwahati-ah Evangelical Fellowship of India (EFI) khoppi siim dingin ama kilawpna tawh Imphal pan vanleng tuangin a pai hi. Tua khoppi sungin EFI Secretary ahi Dr. I. Ben Wati leh Dr. John Scott in hunpi zang uh a thu leh la-ah tai mahmah uh hi. Tua sawng pen Arunchal Pradesh gamah Khristiante in bawlsiatna a tuah hun laitak uh ahih manin tua gam pan zong Khristian pawlkhat in siim thei a, lungdam mahmah uh hi. Janury 9 ni in Guwahti pan vanleng mah tawh ciah kika, Imphal vanleng tualpi pan a taxi tuanna sungah a handbag a mangngilh kha hi. A phawk bekin a zong dingin Thangal Bazar lamah a taiphei pah leh taxi hawlpa zong amah zongin ama lam zuana tai tawh kisutuah kha lian uh a, Topa huhna lamdang a sa hi. A handbag sungah US pan a puak camera zong om ahih manin a mansuak khak ding pen dah khol mahmah man hi.

f) CBCNEI Silver Jubilee, Jorhat: 1975 kum February 20 ni in Lamka panin CBA tangmi pawlcing tak tawh Jorhat-ah CBCNEI Silver Jubilee zang dingin Dimapur dong bus tawh paiin, tua pan meileng tawh pai uh hi. Hih pawipi-ah “CBA pen neihsa piaknaah a thumaan hi” cih pahtawina laipi CBCNEI General Secretary tung panin sang uh hi. Tua banah hih pawi pen CBA in tua banga gamla munah mi pawlcing taka a siim khatveina ahih banah meileng a taka mu nai lo leh tuang kha ngei nai lo tampi mah kihel uh ahih manun a ciamteh huai khat hi in a ngaihsun uh hi.

g) EFI Silver Jubilee, Hyderabad: 1976 January 6-9 dong Hyderabad-ah Evangelical Fellowship of India Silver Jubilee tung hi. Hih Jubilee siim dingin Rev. G.K.Nang tawh Faridabad panin Delhi tawnin meileng in pai uh hi. Tua hunin siate geel pen Tedim Lai Siangtho proofreading bawla December 9, 1975 a kipan Thompson Press, Faridabad a om uh ahi hi. Cidamin January 5 ni in Hyderabad tung uh hi. Jubilee pawiah Mizoram pan zong lapawl pai a, North East India panin zong pawlcing vanglak uh hi. Tua Jubilee tawh kitonin Dr. I. Ben Wati in kum 21 tawntung EFI sung a sepna pan tawlnga a, Dr. John Richard in Secretary len hi. Tua khoppiah United Bible Society (UBS) Regional Director (Distributions) zong pai a, CBA Pawlpi tangin Sia Nang tawh puanlaisan khat pia uh hi. January 9 nitakin kikhopna man a, meileng tawh Calcutta zuanin, a zing ciangin Calcutta pan vanleng in Imphal dong leng uh hi.

h) BUI Assembly, Bangalore: 1976 kum August 4 ni in South India Prayer Assembly Vishranthi Nilayam kici Church of North India numeite Pasian nasepna munah South India lam pawlpi tuamtuam pana pawlpi khanlawhna ding thungetnaah kihel hi. Tua munah hun manpha tak a zat zawh ciangin August 5-8 sung Bangalore maha Baptist Union of India (BUI) Assembly-ah kihel suak hi. Tua hunah gamdang pana pai makaite leh India gam sung Baptist makai tengin kikhopna nei in Baptist Pawlpite in kipawlna phataka neih ding lim gen uh hi. Tua bangin BUI Assembly nuam takin a zat zawh ciangin New Delhi lampai in Faridabad August ni 12 in tung hi. Tua munah Tedim Lai Siangtho second proofreading a pan kik leuleu hi.

i) Asian Baptist Congress, Hyderabad: Serampore College-ah BD a kah laitak January 6, 1979 ni in Calcutta pan Asia Baptist Congress, Hyderabad-ah pai dingin a lawmnu Niang Khan Man tawh Coromandel Express meileng zuiin pai uh hi. A zing ciang nitak nai 10 in kikhoppina mun tung uh hi. Hih pen January 8-14 dong Asia gam tuamtuam pan Baptist pawlpite kikhopna hi a, CBCNEI banah Baptist Church of Mizoram panin lapawl zong pai a, Zomi zong tampi mah a pha uh hi. CBA panin Sia H.S. Hatzaw leh Pa Do Za Thawngte zong pai uh a, hun nuam leh manpha takin a zang uh hi.

j) ZCLS Kikhop, Tonzang: Kawlgam sung Tedim kampau zang mite in lai leh pau tawh Pasian nasepna dinga a phuat uh Zomi Christian Literature Society(ZCLS) kikhopnaah khatvei beek kihel ding a ngaihsut tawntung ahih manin Guwahati CLC nasepna pan a tawp ciangin pai dingin a hanciam den hi. April 18, 1988 ni in Pa N. Thang Za Khen tawh Lamka pan dingkhia uh hi. A zing ciang nai 9 pawlin Tuitum-ah Pastor Khup Khen Thang’ inn a tung uh hi. A tun thu uh a puakmasa om hi ding hiam, a sawtloin Kawlgam palikte vakpah uh hi. Nitak lam ciangin an lep uh a, nai 5 ciangin a phaitam lam uh ah gelkhia in innlamah kilehkik pah zinzen uh hi. Zan thapai in paiin gamlakah tawlkhat ihmu in April 20 ni in Mualkawi a tung uh a, gim peuhmah uh hi. Tua ah ak khat go in zing an ne uh hi. Sun ciangin Tuikhiangah Pa Tel Gote’ innah an ne uh hi. Tua pan nitak nai 4:30 pawl ahih hangin Seitual lamah paiin nai 8:30 khawngin tung uh hi. Pu Lun Lalte’ innah amau tua ni lawm-an ne in om uh a, tuahpha bilbel uh hi. A zing pen tam photin April 22 ni in Kansau a Cin Mungte’ innah Ngul Nang in ak khat gawh in sun an ne uh hi. Lam paina hang hi ding hi ven a phei golh gawp, a nungzang lah na sa ahih manin Sia Neng Khan Suan’ sanggamnu Khawm Cing in phek tungah puanbu phah in a nung siksak keei hi. Tua pan Kansauzang delhin Pautawngte’ innah a tung uh hi. Pautawng in zong ak mah gawh in tua ciang Ngul Nang in Cikha dong kha hi. Tuitum panin Sia Khup Khen Thang’ tapa Mang leh Mung kici tangval nih in zong kha uh hi. Cikha pan zingsang in Behiangzang pai in, tua pan mawtaw tawh cidamin Lamka tungkik thei uh hi. Tua bangin haksatna a tuah hangin Pasian hehpihna lianzaw bek tham loin Ama mite hong itna lamdang lua hi, cih a phawk hi.

k) Pastors Conference, Shillong: 1997 September 18-21 dong North East Pastors Conference, Shillong-ah tung hi. Amah zong Lamka gam Kuki-Zomi kikal buaina a suuksan laitak ahihna tawh lungsim tawldam lopi tawh a om laitak hi a, kilawp takin a kihelpah hi. Hih khoppi pen Barnabus International leh Link Care kithuah a vaihawmna hi a, Rev. Laureau Lindquist leh a lawmte in hun zangin thu leh la tawh vak uh a, a siim khempeuh in tha a ngah mahmah uh hi. Khoppi saite in “Too Soon To Quit” cih laibu khat ciat letsong lai uh hi. Khoppi zawh ciangin lungleng kisa ahih manin Guwahati-ah a lawm Sia Lian Za Go leh a sanggam Sia J M Paupute kiangah a zi Niang Khan Man tawh a hawh uh hi.

2. Seminar Paina
a) Management Skill Seminar, Guwahati: EFI vaihawmna tawh 1973 kum May 2-5 sung Guwahati CBCNEI huang sungah Management Skill Seminar kici om a, US pan Dr. Olan Hendrix leh Rev. Ron Cundall pai uh a, EFI Secretary Dr. I.Ben Wati tawh makaih uh hi. Hih seminar-ah CBCNEI gam sung makaite leh pawlpi tuamtuam panin delegate 58 pha uh a, manpha a sa mahmah hi.

b) Church Growth Seminar, Guwahati: 1974 kum October 28-31 sung CBCNEI Compound, Guwahati-ah Church Growth Seminar om a, tuaah CBA tangin kihel hi. Seminar pen Dr. McGavran in makaih a, Pawlpi kepzia ding leh khantohzia ding thu manpha tampi sin uh hi.

c) Kuki-Chin Baptist Consultation, Motbung: Manipur sunga Kuki-Chin Baptist makai tengin Kuki-Chin Baptist Leaders Consultation ci in Motbung, Sadar Hills ah June 5 & 6, 1982 in nei a, tua munah resource person khat in kihel hi. Hih munah minam min kilawhna (nomanclature) khat zat ding thu leh Manipur sunga Baptist mite in kipawl khopna khat neih ding thu kikupna nei uh hi.

d) Seminar on Church and Theology, Imphal: Manipur Baptist Convention (MBC) vaihawmna tawh September 27-30, 1982 MBC Centre Church, Imphal-ah Seminar on Church and Theology om a, CBA tangin kihel a, manpha a sa hi.

e) Communication Workshop, Bangalore: 1983 kum May 10-21 sung Bangalore-ah Communication Workshop-ah kihel hi. Hih workshop pen Theological College-ah Communication textbook bawl ding thu kikupna ahih manin Lai Siangtho sangsia leh Pawlpi makai tampi paikhopna hi.

f) Publication Worshop, Madras: India gama Christian Literature Service innteekna tawh June 4-14, 1983 sung Madras-ah Publication Workshop om a tua ah kihel hi. June 12 Nipi ni in Emmanuel Methodist Church-ah kikawm a, Bishop Sunder Clarke in hun zang hi. Sun ciangin Museum leh Art Gallery peuh en kawikawi in lawmte tawh khawlak vak hi. June 15 ni in National Park leh St. Thomas Church kici tanglai Jesu nungzui Thomas kiphumna hanah pai uh hi.

g) Consultation for the Christian Book Publishers and Booksellers in India, Delhi: New Delhi a World Book Fair hawh kawmin Consultation for the Christian Book Publishers and Booksellers in India kici February 8-12, 1986 sung zangin pai hi. Tua munah German leh mun tuamtuam panin laibu khen leh zuak mi tampi paikhawm in, India gamah Khristian laibu khet leh zuakzia ding tawh kisai thu tampi genkhawm uh hi.

h) XI Congress of the International Society for Folk-Narrative Research, Mysore: January 6-12, 1995 dong XI Conggress of the International Society for Folk-Narrative Research kici Central Institute of Indian Languages (CIIL), Mysore-ah tung a, Bangalore panin a zi leh tate tawh a hawh hi. Tedim Lai Siangtho, Tiddim Chin Vocabulary, Grammar & Dictionary by J.Gin Za Twang leh Vul Za Thang; English- Tiddim Chin Dictionary by Nok Swan Lian; Proper Names in the Chin Bibles by Kam Khaw Thang; Chin Chrionicles, Christianity in Chinland by Khup Za Go laibute CIIL Library-ah a kep dingun Director Dr. E. Annamalai tungah pia hi. Southern Language Regional Centre & Hostel Room No. 214 leh 215 ah giak uh hi. January 9 ni in CIIL-ah Dr. Kedusto Kapfo leh Dr. Francis Ekka tawh zong kiho uh a, tua khitin library-ah laibu pawlkhat a sim hi. Dr. Kapfo in a giah man uh piaksak hi. Amah pen Nagaland pan hi a, CIIL a sem hi. Mysore a taam sungun mun minthang mahmah ‘Mysore Palace’ leh ‘Brindavan Garden’ ah a hawh uh hi.

i) Seminar on Leadership in 21st Century, Guwahati: CBCNEI vaihawmna tawh September 19-22, 1996 sung Seminar on Leadership in 21st Century, Guwahati Baptist Chhurchah kihel dingin Lamka pan CBA tangin pai hi. Tua seminar-ah CBCNEI sung leh pua lam panin siate in mai kum zalom sunga Khristian makaite kalsuanzia ding kikup khawmna manphatak neihpih hi. Tua kum pen Rev. Dr. J.M.Ngul Khan Pau in Associate General Secretary, CBCNEI a sep kum ahih manin CBA min tawh lungdam ko kawm dinga zong pai ahih manin kilawp mahmah hi.

j) Seminar On Mizo Identity, Aizawl: 1996 kum Ocober 29 Pithaini sun nai 10:30 panin Aizawl Clubah Art & Culture Department, Govt. of Mizoram leh Hrangbana College kipawlin Seminar on Mizo Identity a vaihawmnaah paper khat pia dingin a sehna bangun Lamka panin Sia Nok Swan Lian leh Sia Suan Za Chin tawh hawh hi. Paper dang pen Prof. Lalthangfela Sailo, Prof. B.Lalthangliana leh Pu L. Keivomte in gelh a, lai lam, ngeina lam leh mipi makai 200 val kikhawm uh hi. Tua tungin gelkholhna om lopi in Mizogam ZBC makai ahi -Rev. Gin Lam Thang, Sianu Awi Ngaih Lun leh Upa J. Thomte-te’ cialtawmna bangin October 30 ni in Champhai lamah amau tawh pai to hi. A zing ciangin Champhai-ah Sia Dal Go Nang in kel khat go in sun an bawl hi. Tua pan a zing November 1-3 sung Sesih ZBC Pawlpi-ah crusade hun nop takin zang hi. Tua a man ciangin Champhai-ah kilehkikin, Aizawl pan November 6 nitakin Silcharah paisuk hi. Silcharah NEPC vanleng cancel ahih manin Indian Airlines ticket la kikin November 8 ni in Imphal tung thei pan hi. Imphal pan Shalom mawtaw tawh kituakin Dr. B. Langkham in Lamka a inn dong uh kha hi.

PHUNG V

TEDIM LAI SIANGTHO TEINA TAWH KISAI SEPNA

1. BSI Translation Workshop
1974 kum October 2 ni in Lamka pan Rajpur, U.P. ah Bible Society of India (BSI) vaihawmna tawh New Readers Translation Workshop a kihel dingin ding khia hi. Dimapur pan meileng tawh paiin a meileng tuanna uh ginaphalo ahih manin an ngawl dekdek in khawl kawikawi uh hi. October 7 nitak nai 7 pawlin Delhi tungin, nai 8 ciangin Delhi Bible House tungi hi. Tua pan a lawm dangte uh tawh nitak nai 10:25 pawlin bus tawh paiin a zing ciangin Rajpur tung uh hi. India gam mun tuamtuam panin translator tampitak pai uh a, Dr. M.P.John in makaih hi. Workshop pen October 9 ni in Rajpur Christian Retreat and Study Centre munah pan uh hi. Tua hunah Tedim Bible Translation a en cik UBS Consultant Dr. Clark zong Bangkok panin kihel hi. Hih workshop hun sungin a omna kima khua Mussourie leh Dehradun hawh in Leonard Theological College a sia a sem Dr. & Mrs. David Scott-te nupa tawh zong a kimeltheih lawh hi. Lai Siangtho teizia tawh kisai thu manpha tampitak a sin zawh uh October 23 ni in Rajpur panin bus tawh ciahin a zing ciangin New Delhi a tung hi. Delhi a tun ciangin North East pana pai a lawm pawlkhat tawh EFI zumah pai suakin Dr. I. Ben Wati kiangah hawh uh hi. Dr. Ben in thusiam takin NE India pana inntek hihna tawh Delhi khuapi sung mun thupi diak teng a mawtaw hawlpa tawh vakpih kawikawi a, tua zawh ciangin Sen an lim mahmah tawh vak lai hi.

2. Tedim Lai Siangtho Puahpha
1975 kum April 17 ni in Shillong Bible Translations Centre-ah Tedim Lai Siangtho teisa Kawlgam pana a kipuak enpha dingin Lamka panin Sia G.K.Nang tawh pai hi. A om sungun NEICC khoppi a 38-na All Saints Cathedral-ah May 1 ni in kipana hun a ngah ciangun a kikhawm zel uh hi. Tua banga a sep ngekngek uh June 28 ni in Thuciam Lui teng a zawh bawl uh hi. Tua laiin Sia Nang pen Jorhat Eastern Theological College pana B.Th. laivuan khin hi a, July 5 ni in First Class tawh a zawhna thu a zak ciangun Translations Centre-ah Topa tungah lungdam thu a puak uh hi. Amah pen CBA Pawlpi kipat zawh pawlpi hanciamna tawh Lai Siangtho dikri a ngah masa pen ahi hi. Thuciam Lui a et zawh ciangun Thuciam Thak, J.H.Cope in a tei pen kipuahpha kik nawn lo ahih manin Thuciam Lui sunga Proper Names a kizangte tawh a kituak nawn lo bek hi loin laimal gawmzia mahmah zong kibang nawn lo ahih ciangin hih bangpi a Thuciam Lui leh Thuciam Thak khet khawm ding pen kilawm lo ding hi, ci in Dr. M.P.John’ thukimna tawh Thuciam Thak teng khempeuh zong a khenphakik khin uh hi. Thuciam Thak sungah Zeisu, Khazih, Zizusalen, Zawmah cih banga kikhente pen Jesu, Khris, Jerusalem, Rom cih bangin puahpha uh hi. Tua pen September 6 Ninoni lianin Matthai pan Mangmuhna dong a zo uh hi. Tua bangin Tedim Lai Siangtho India a khet dingin a man bawl uh hi. A zing September 7 Nipini pen Shillong-ah a nunung pen Nipini ding hi ta cihna lungsim tawh aamtakin a zang uh hi. Zing nai 8 in All Saints Cathedral-ah kikhawm uh a, Prof. Prabhu Guptara in hun zang hi. Sun nai 1:30 ciangin Shillong Mizo biakinnah kikhawm uh hi. Nai 3:30 in Evangelical Graduates Fellowship (EGF) kikhopna Nepali Christian Fellowship biakinnah kikhawm uh hi. Nitak nai 7 in Mizo biakinn mahah kikhawm kik uh a, Prof. Larzarliana in thu hilh hi. A zing ciangin Guwahati-ah giak sukin tua panin a zing ciang mahin vanleng tawh Imphal dong lengin Lamka a tung suak uh hi. Tedim pau tawh Lai Siangtho buppi kineingei nailo ahih manin a sawt loin kinei ngawngaw ta ding hi cih ngaihsutna hangin lungdamna tawh a kidim uh hi. Tua banga Shillong-ah a om sungun Translations Consultant ahi Rev. Benjamin Rai tungah CBA minin namsau hoih mahmah khat a pia uh a, 1992 kum Zou Lai Siangtho apna hun Lamka-ah hong pai lai dongin a lungdamna thu gen den hi.

3. Tedim Lai Siangtho Proofreading
Shillong Bible Translations Centre pana kizo Tedim Lai Siangtho, Thomson Press, Faridabad a kikhensak proofreading hih dingin December 9, 1975 ni in Sia G.K.Nang mah tawh Lamka pan kipanin Imphal pan Calcutta dong vanleng tawh paiin Lee Memorial House a tung uh hi. A zing ciangin Indian Museum, Victoria Building, St. Paul’s Cathedral, Birla Planetarium leh Alipur Zoo khawngah a vak kawikawi zawh ciangun nitak nai 9 in meileng tawh paiin, a zing kik nitak nai 9 pawlin New Delhi a tung uh hi. Tua ah BSI Auxiliary Secretary Capt. Wardha in Free Church-ah giaksak hi. December 19 ni in BSI Associate General Secretary (Translations) Rev. C. Arangaden, BSI zumpi Bangalore pan New Delhi-ah pai a, Thomson Press neipa Mr. Mehta tawh kiho uh hi. Tua zawh ciangin amau tawh Bible House-ah a kiho uh a, tua a kipanin a nasep dan ding uh tawh kisai a lung uh nuam deuh hi. Tua a kipan ni 10 sung a kisam nasep tuamtuamte sem leh makaite tawh kikupna hun aman uh ciangin proofreading kisamlai a om leh laito tawh kikhak tuah a hih dingin kiho in ciahsan phot uh hi. January 3, 1976 nitakin Faridabad pan Delhi ah, tua pan inn lam ciah kawmin EFI Silver Jubiilee, Hyderabad-ah siim dingin pai uh hi. Tua khoppiah UBS Regional Director (Distributions) zong pai a, Tedim Lai Siangtho khetna tawh kisai a holimpih khit uh ciangin CBA Pawlpi tangin puanlaisan khat a pia uh hi. Cidamin January 13 ni in Lamka tungkik uh hi. Tua banga Lai Siangtho tei nasep leh proofreading hih sungin zing leh nitak hun a ngah ciangin Lai Siangtho banah Translations Centre a laibu omte leh sumbuk laibu pawlkhat –Asian Drama, Asia Awakes, Water Buffalo Theology, Apriest’s Encounter with Revolution, Hill Politics of North East India, A Book of Thousand Tongues cih khawng a sim thei zel hi.

1976 kum May 20 ni in Thomson Press, Faridabad-ah Tedim Lai Siangtho a kikhensak pen proofreading dingin laitoah hong khak uh a masa pen la in Imphal vanleng zumah pai hi. Tuate Lamka CBA zumah limtakin enkik uh a, July 15 ni in zo siangin, vanleng mah tawh a khakkik hi. Ni sawmnih zawh ciangin second proofreading kisam lai hi, cih laikhak a ngah hi. Tua bangin New Delhi paikik pahin August 12 ni in Faridabad tung hi. Tua ni a kipanin second proofreading amah bekin a pankik hi.

New Delhi ah BSI-te in Free Church Sunday School Hall-ah giaksakkika, tua panin nisimin laikhetna mun Faridabad Thomsom Press-ah bus tawh a kileh niloh hi. Tua press pen India bek hi loin Asia gama laikhetna hoiha kingaihsun ahi hi. Ni khat August 22 Nipini kikhop zawh ciangin Burmese Embassy-ah Zomi khat Robert Siang Lian om cih a theih ciangin hawh pah a, amau Sen an limcitak na huan in necktie khat pia lai hi. August 25 ni in Thuciam Lui teng zawh bawl hi. August 30 ni in page-making ci in laimai phazah ding seh kipan hi. September 17 ni in Thuciam Thak page-making zo hi. Laimai 346 pha hi. A zinga kipanin Thuciam Lui final checking kipan hi. October 13 ni in zo hi. A zing ciangin Thuciam Thak final checking kipan leuleu hi. October 19 ni in gam lim tuang dingte, laibu tuamna leh thulu guan dingte siate tawh kikum uh hi. October 26 ni ngawngaw ciangin Thuciam Thak teng final checking man hi. Nitak ciangin lungdam kawm mahin Sia Siang Liante’ innah hawh hi. A zing ciangin Thomson Pressah BSI General Secretary Dr. Inbanathan paia, a kiho uh hi. Tua ni in inn lam ciahna ding vanleng letmat man ding sum zong ngah a, Translations a sai Rev. C. Arangaden zong a hun gel dan sikkhau sat in a hilh pah hi.

Tua banga inn lam ciahna ding vai ngaihsun kawmkawma a om laitakin UBS Honorary Chairman ahi Archibishop of Canterbury Dr. Donald Coggan New Delhi zin a, October 28 nitak nai 5:30 hunin Cathedral Church of Redemption (CNI) biakinnah hun zang hi. Dr. Coggan zuia pai Rev. Kenneth Moore, Chaplain of Canterbury in October 31 in Nipi nitak nai 6 in Delhi Bible Fellowship-ah hun zang hi. Dr. Donald Coggan in Tedim Lai Siangtho khetna thu a kanna thu leh Rev. Kenneth Moore zong Faridabad Thomson Press-ah pai hi, cih Dr. Inbanathan in a hilh ciangin nuam mahmah hi. A nasep a zawhna dingin November 1 ni in Faridabad-ah paikikin preliminary pages (prelims) zon olna pawl cihte va enkik hi. Tua bangin November 2 zingsang nai 6:30 Kaka Mail meileng tawh Delhi nusiain Calcutta lamah ciah a, a zing nai 8 in Lee Memorial House tung hi. A zing November 4 zing nai 4 mah in tho in taxi tawh vanlengtual lamah paiin
A zing November 4 zing nai 4 mah in tho in taxi tawh vanlengtual lamah paiin nai 6:45 in vanleng leng pah a, zing nai 9 in Imphal vanlengtual tung hi. Tua ni mahin Lamka tung suak hi.
Tua bangin Delhi-ah amah bek kha li sung tawntung om suaka, a sep nop mahmah Lai Siangtho nasepna leh Pasian nasem khat ahih hangin a lungzuangin cim cihtakin a cim hun om thei hi. Inn lam a nutsiat zawh kha nga phial pha hi. Lungzuang lua khasia dinga a om ciangin October 1-3 sung Free Church-ah Disciple Making Seminar a hawh laia US pana pai Rev. Dr. David Bennett leh Bible & Medical Missionary Fellowship a sem Dr. R.K.Nghakliana-te makaihna nuaia “Topa aw, kei pen kei a nong bawl ka nuam hi” a cih nopna “Thank you, Lord, for making me me,” cih la tom a sinpih uh sa in, Topa a phat teitei hi. Delhi a om sungin Free Church leh Delhi Bible Fellowship-ah kikhawm zel a, hun a ngah ciangin Manipur MP ahi Paokai Haokip inn leh Robert Siang Liante’ innah hawh thei zel hi. September 26 Nipi zing Free Church-ah a kikhop leh nidanga a sia lui Dr. H. Thansanga, Mizoram Education Minister tawh kimu in Karol Bagh-ah sumbuk a vak zawh ciangun a tunna Mizoram State Guest House-ah an nekpih hi. Nitak nai 4 ciangin Mizo Serviceah kikhawm uh a, tua zawh ciangin Mizoram House-ah paiin theitui khawng dawnin holim uh hi. Khatvei mah October 7 ni in a lam-et lohpi a Delhi hong pai zenzen a lawm Nok Swan Lian leh a pa Pa Ton Thang tawh kimu in Delhi khuapi sunga muhnop tuamtuam en in vakkhawm uh hi. Cim kisa law mahmah ahih manin tua banga meltheih khatpeuh tawh kimuh a kikholh pen nuamsa lua mai hi.

4. Tedim Lai Siangtho Apna
1977 kum June 12 Nipini pen India leh Kawlgama om Tedim minamte adingin a ciapteh huai ni hi. Faridabad Thomson Press-ah United Bible Societies (UBS) vaihawmna tawh BSI in a khet Tedim pau Lai Siangtho man ta hi. Bu 3,500 hi a, Tangnuam Christian Centre-ah BSI Executive Council Member ahi Pu Lalbiak Thanga, IAS, Additional Chief Secretary, Govt. of Manipur in khahkhia a, Auxilialry President ahi Rev. Pradhan, Secretary Mr. R.W. Philip leh biakna makai pawlcing takin uap hi. Tua ni in Tedim pana kheset tawh a kikhumsa lapawl kingai khia hi. June13-15 dong Bible Conference hun kizang suak a, kuamahpeuh kilawp ciat hi. Tua ni pen CBA Pawlpi-ah Topa nasema a om zawh a lungdamna a liat mahmah hun khat hi. Zogam (Chin State) kampau tawh Lai Siangtho a kingah masakna pen bek tham loin Bible Society of Myanmar hiam, Bible Society of India Project bek ahi lo United Bible Societies Project tawh a kitei leh a kikhen ngiat a hihna tawh lungdampihna lai zong Dr. David J. Clark, Translations Consultants, UBS, Papua New Guinea; Dr. John D. Erickson, UBS World Service, New York; Rev. Raymond W. Beaver, Area Secretary, India, Burma, BIM (USA); Rev. Robert G. Johnson, Area Secretary, Thailand, Hong Kong, BIM (USA); Rev. George Peck, Dean, Andover Newton Theological School, Boston; Louise Paw, Chairman, Baptist Council on World Mission, Valley Forge, USA; Dr. M.P.John, Deputy Translations Secretary, BSI, Shillong; Rev. K.I. Aier, General Secretary, CBCNEI, Guwahati; Prof. A.G.Momin, President, NEICC; Mr. A.Danford Cope, USA leh mundang tampi panin kingah hi. Danford Cope pen Tedim Thuciam Thak tei masa pen Tedim Missionary masa pen Rev. Joseph H. Cope’ tapa hi. Hih Tedim pau Lai Siangtho khahkhiatna thu Lamka sung thukizaknate banah Jorhat pan kikhen Baptist Leader, Mumbai pan kikhen Light of Life, Nagpur pan kikhen National Council of India Review, Australia pan kikhen Asian Baptist News, Singapore pan kikhen Christian Conference of Asia News cihte-ah suak hi.

5. BSI Zumpi Hawhna
Bangalore a United Theological College-ah M.Th. laivuan man khin zo April 5, 1995 zing nai 9:15 in Bible Society of India Central Office, Morning Worship Service hunah CBA Pawlpi tangin hawh in Lai Siangtho bupi hong khetsakna uh leh Thuciam Thak Pocketsize hong khetsakna hangun lungdamna thu genna hun pia uh a, M.Th. thesis A Critical Historical Study of Bible Translations Among the Zo People in North East India copy khat BSI Central Library-ah kep dingin General Secretary Dr. B.K.Pramanick tungah pia hi. Tua kikhopna hunah Glorious Bangalore kici lapawlte in la sa uh hi. Tua zawh ciangin Rev. Nag in BSI Zumpi hawlpih a, niang leh moh limtak nekpih hi. Nitak an Rev. H.Sangchema-te nupa in nekpih hi. April 13 ni sun nai 12 lianin Tedim NT Pocketsize proofreading man siang zo hi. BSI Translation min tawh Translation Director leh Rev. Nag in Golden Restaurant-ah an kuang umpih uh a, Tedim NT Pocketsize proofreading a huhna lungdam lahna in Rs.1,500.00 pia hi. Amah zong a Lai Siangtho sangkah namuna tua bang nasep ahih theih citciat pen nuam mahmah hi.

PHUNG VI

HUNBITA PASIAN NA SEPNA

1. Field Director, MBA-9 (1971-82)
1971 kum M.A. a zawh ciangin Manipur Baptist Association Nambat 9 (MBA-9, a nung ciangin Chin Baptist Association, CBA kici) makaite deihsakna tawh Field Director (a nung ciangin Executive Secretary kici) sem dingin a cialna bangun khasum tawmcik sangin Pangzawl a inn uh pansanin sem hi. 1972 ciangin Tangnuam Christian Centre innlam a kizawh ciangin tua mun Office-cum-Residence danin a luah uh hi. 1972 pan 1974 sung CBCNEI (Council of Baptist Churches in North East India) Executive Member khatin pang hi. Kum 1973 September–December sung teng America-ah thusin in pai hi. Kum 1976 ciangin zum leh bookroom kithuah in Lamka New Bazarah taihinn khat sapin Tangnuam Christian Centre pan a gal kai hi. Tua kum February 20-23 sung Jorhatah CBCNEI Silver Jubilee siim dingin CBA panin tangmi hunkhop khat tawh pai hi. Tua Jubilee hunah CBA pen neihsa piakna lamah a thuman hi cih pahtawina lai ngah uh hi. Tua banga CBCNEI tung pan pahtawina a ngah uh Topa tungah nuam in March 2 Nipini sunin Tangnuam biakinnah lungdam koh kikhopna a bawl uh hi. Kum 1977 in New Lamka-ah CBA in zum a neih zawh ciangin New Bazar panin kisuan phei leuleu hi. 1977 kum March 29 ni in amau zong New Lamka-ah inn a neih uh ciangin Tangnuam panin kisuanin tua panin zum a kah hi. Aman a gennaah: “CBCNEI Kumcin khoppi a 27 na Garo Hills Ningshangram khuaah February 24-27, 1977 kum ahawh tawh kitonin CBCNEI khoppiah tawlnga loin kum sagih a kizoma ka paina hi”, ci hi. June 25, 1978 in Pastor ordinantion ngah hi. Tua banga a sep sungin pawlpite sawlna tawh July 1978 a kipan Serampore College, Calcuttaah B.D. kum thum sung kah dingin a zi tawh kuan a, April 1981 in B.D. manin tungkika, a sep ngei zom to hi.

2. Director, CLC (1982-86)
CBCNEI nuaia lailam nasepna ahi Christian Literature Centre (CLC), Guwahati-ah sem dingin CBA General Council thukimna tawh November 3 ni in Imphal pan vanleng tawh Guwahati zuanin a zi leh tate tawh pai hi. Lailam tawh kisai nasep pen ama kilawpna lam ahih banah CBA in CBCNEI level a sem thei ding tangmi khat a sawl zo suaka, a lungkim mahmah hi. CLC-ah Director a sep sungin England, Germany, Indonesia leh India gam sung mun tuamtuamah zin kawikawi hi.

3. Mission Secretary, CBA (1987-92)
Guwahati CLC a sepna pan ciah in CBA-ah a sepkik ciangin CBA makaite in Mizoram CBA pawlpi van dingin Mission Secretary minvawh in semsak hi. 1987 kum May 26 nitak nai 6 in Champhai a Pa Cin Khan Thang’ innah Mizoram CBA Committee ci in kamkumna nei uh a, upadi zong gelpha in Zomi Baptist Church (ZBC) cih ding thukimin thudang tampitak zong a gel uh hi. Tua a kipanin Mizogam sunga Tedim kampau zang mite omna khua pawlkhat Ngur, Vapar, Murlen leh Ngaizawl pha in a zin kawikawi hi. June 10 ni in Champhai a Lalchungnunga’ inn Chhura Hmun kici pen ZBC zum a sap dingin kipan uh a, tua munah amah guakin a giakpah hi. A zing sun ciangin Cin Khan Thang, Kham Do, Suan Za Thang, Cing Ngaih Lian, Suan Lian Thang leh Vial Go-te tawh zum mah a puahkik uh hi. June 14 Nipini in ZBC zum leh biakinn dinga kisap Chhura Hmun-ah zing nai 10 in kikhawm uh a, mi 60 bang pha thei uh ahih manin, pawlcing a kisa phial uh hi. Pawlpi in tutphah nei nai lo ahih manin YMA (Young Mizo Association) tutphah kawm uh hi. Biakinn bawl kul ding ci in Champhai ZBC Building Receipt bu bawl ding a thukim pah guap uh hi. June 20 ni in Mizoram Co-operative Apex Bank, Champhaiah Zomi Baptist Church min in A/c 8/1 dt.20.6.87 sum tang Rs.200.00 tawh a hong uh hi. June 21 Nipini in khatvei a kikhopna sa uh ahih hangin ZBC zum leh biakinn apna nei uh a, Upa Cin Khan Thang in thuhilh in aman thungetna a nei hi. Tua hunah lapawl “Ka khual zinna nuamsa semsem ing” cih sa in sumpi Rs.75.20 leh kikhawm 65 a pha uh hi.
August 13 ni in CBA Executive Committee tukhawm a, pumpi thahat lohna hang tawh amah pen Lamka Khawk Pastor dingin koih in Pastor Lang Gin pen Mizoram Pastor dingin seh uh hi. Lamka Khawk Pastor a sep sungin nihvei ZBC gam sungah a hawhkik hi. A masa in November 4 pan December 18, 1991 sung Upa Pum Za Do tawh hawh a; a nihveina ZBC Khoppi leh vaihawmna Vapar a kihel dingin CBA minin Siapi Shiing Khan Thang, President, CBA, Dr. Thang Khan Piang, Rev. H.S. Hatzaw tawh Lamka pan January 7, 1992 ni in Dr. Piangpu’ Maruti Car zangin pai in January 23 ni in Lamka tung kik uh hi. Vapar khua khoppi hun sungin Rev. H.S.Hatzaw in Vapar ZBC Biakinn honna nei a, amah leh Siapi Shing Khan in thuhilhna hun zangin, Dr. Piangpu in nitak khat cidamna thu genin sun in cinate en hi. Kum 1991-92 sung CBCNEI Vice President zong sem ahih manin NEI sungah komiti in pai kawikawi hi.

4. Executive Secretary, CBA (1993-1997)
Kum 1993 a kipan 1997 dong CBA Executive Secretary semkik hi. Tua hun sungin Pawlpi phalna tawh a kha sum paipih in 1993-95 sung United Theological College, Bangalore-ah M.Th. (Church History) sinin om hi. Tua pan a ciahkik May 1, 1995 a kipan Executive Secretary mah len to hi. 1997 kum September 10 ni in Voluntary Retirement CBA Pawlpi upadi banga a piak ding ngen a, CBA Upa vaihawmte in zong a ngetna bangin sang hi. Tua bangin kum 1971 pana Pawlpi nasema a kipiak zawh kum 27 a cin kumin pension a suak hi. Amah a ginalo leh a cingtaaklo pen in kum tua tan Topa min tawh nasem min pua khata a om theih pen lamdang sa in Topa tungah lungdam thu a puak hi.

5. Lecturer, JRTS (1999-2000)
CBA pan pensen a ngah khit kum nih tang bang Shillong-ah tawldama a om zawh ciangin John Roberts Theological Seminary (JRTS), Mawklot, Shillong-ah kum 1999-2000 sung Lecturer, Church History Department-ah sem hi. Hih sang pen 1887 kum peka Missionary-te in a pat uh hi. Amasa in Cherra Theological College kici a, 1994 kum ciangin Cherra panin Mawklot-ah a kisuan ciangin JRTS kici hi. Hih sangah Mizoram biakna makai masa Rev. Liangkhaia leh Chin State panin Rev. David Van Bik-te khawng a kah ngei uh hi. Cherra pen North East India Mission mun om masa khat hi a, missionary-te khutma tu dongin inn leh gam muh ding omna munah a sep khak pen a nuam hi. Hih sangpi-ah a sep kum November 20 ni pen JRTS Day hi a, Chief Guest dingin Wales gam panin Dr. John Roberts’ tunu Imogen Roberts, kum 80 val a pha khin pai in hun nuam takin a zang uh hi.

6. Pastor, ZCF, (2001-2005)
India khawpi ahi Delhi a Zomi Christian Fellowship (ZCF)-ah January 2001 a kipan Pastor sem hi. Delhi ZCF pen ama adingin mun thak leh a kikhop ngei lohna mun hi lo hi. Lamka leh Guwahati-ah a sep sung gam dang a zin ding leh a ciahkik cianga report a piak theihna leh amah zong thungetna leh gift khawng pia in limtakin ana zindo ngei Pawlpi ahi hi. Bek tham loin a kiphuat tung lai (1980 kiim) MP Pu N. Gouzagin quarter khawnga kikhop lai akipan Delhi a hawh sima a kikhop zelna mun ahi hi. Tu in tua hunlai bang nawn loin member zong kicingta ahih manun Nipini simin Free Church, Parliament Street-ah kikhopna nei hi. Hih Free Church pen 1976 kuma Faridabad khua Thomson Pressah Tedim Lai Siangtho a kikhet laia proofreading sema amah bek lungzuang lua-a a omna, tu in pawlcing taka Zomi sanggam u leh naute tawh Topa phata a kimuakna mun, bek tham loin Zomite Pastor a sepna mun suak ahih manin Topa tungah lungdam a ko hi. Tua banah hih munah Pastor tavuan a letna tawh kizuia a tavuan dang khat pen Zomi Christian International kici thukizakna khat hawmkhiatna tawh Pasian thu a tangko ahi hi. Kum 1961-63 sung Zogam leh Zomite itna lungsim tawh Zangkong khuapi pan Nipikal sima kihawmkhia Zomi Tangko kici zumah a sem ngei hi. Tu in tua zawh kum sawmli ciangin Delhi khuapi pana Lungdamna Thu puakna a kihawmkhia Zomi Christian International kici a sep leuleu ciangin lungdam in Topa min a phat hi.

PHUNG VII

LAI TAWH KISAI SEPNA

1.
Lai Lam Nasepna
Khangno khat ahih a kipanin lai tawh kisai nasepna lam lunglut pah hi. Tua bangin Zomi leh Zogam thu kigelhna laibu leh magazine a muh peuhmah leiin simin kem hamtang hi. Ama genna panin, “Lai gelh leh laibu bawl tawh lo in minam khantohna taktak om lo hi. Lai in minam limlang hi”, cih phawkpah ahih manin lai lam nasepna uk in thupi sa hi. Tua banah, “Minam khangto hi cih ciamtehna khat pen a laibu neihzah uh pan hi”, ci tawntung ahih manin ahih theihzah in hanciamin laigelh in laibu bawl hi. Tua bangin magazine tuamtuamah article gelh kawikawi in, seminar makaih in, laigelh laisim hahkat dingin mi hanthawn den hi. Khualzinna khatpeuh a neih ciangin puan leh van thak sangin laibu thak tawh ciah zaw hi. Gamdang ahawhna khempeuh panin zong sum leh paii, niikten puansilh puak ding sangin laibu saiah hawh in a lei zawhte lei in library a laibu lei kiphal lote photo copy bawlin lungkim mahmah hi. Tua hi in a nuntak sungin lai lam nasepna tawh kisai a uk banah gam tuamtuamah sin lai ahih manin Zo minam bup a dingin a cingtaak thudotpi khat suak hi. Aman bel, “Thu dang khempeuh sangin ka nuntak sunga Tedim Lai Siangtho leh Tedim La Bu puah leh khet ding tawh kisai Kawlgamah haksatna a om ciangin, India gama khet ding tawh kisai semkhia thei a ka om pen i biak Pasian leh i minam adinga ka sep (contribution) thupi pen khat hi,” ci hi. Zomi sungah amah banga lailam nasepna tawh kisai experience nei leh kin ngiat kitam nai lo ahih manin paammaih mahmah hi. Hih tawh kituakin Shillong CSA President, NEHU a Ph.D. a kah Tg. Pum Khan Pau in, “Pa Khup pen Zolai tawh kisai a ukna leh a contribution i et ciangin ‘Father of the Modern Zomi Literature’ cih minphatna piak taak cing hi,” ci in amah phawkna hunah gen hi.

2. Tedim Pau Tawh Tei
Pasian thu tawh pianthakna a ngah tung leh CBA ah hunbita a sep tung sawng tengin hih anuaia laibutate Tedim pau in tei hi. Hi thei liai leh a tei sangin ei mahmah in thukana laibu gelh ngiat ding pen thupi sa zaw tawntung hi.
1) Gupkhiatna Thupi, 1964
2) Gupkhiat Lungdamna, 1964
3) Pasian Nalamdang Bawlte I & II, 1972
4) Mihing Lungtang, 1973
5) Sum Sawmlai Thum Tangthu, 1974

3. Laipuak Gelh
Thukizakna leh magazine-ah thupuak (article) gelh kawikawi hi. Leivui Panin cih laibu a bawlna sungah tua banga a gelh thupuak 86 tuangsak a, tua thulute hih anuaia bang teng hi:

1) American Baptist Boston Seminar
2) Sang Leh Lai Tawh Kipattahna Panin
3) Lungdamna Thu Gingsak Un
4) A Kileek Kim Tawikhaina
5) I Pasian Nasepna
6) A Kipatna Thu Neuno Hi
7) Zogam Tangthu a Tomin
8) Thukizakna Tawh Pasian Nasepna
9) Zomite’ Sumgum
10) Gamtatna Hoih a Om Upna
11) Mite Leh Zomite
12) Lai Tawh Nasepna
13) Zolai Hong Kipatna
14) Mother Teresa: Numei Lawmlawm
15) Zomi Cih Ciangin
16) Zomi In Ka Suak Hi
17) Zo Aw Panin
18) Thu I Cih La Hi
19) Ci Biangbuang Le’ng
20) Laisim Minam Suah Na’ng
21)India Lai Leh Pau Thu
22) Zomite Kihotheih Na’ng
23) Mipilte I Cih In
24) Tedim Pau Manphatna
25) Zo Aw Tawh Kiphuak Pasian La
26) Kawlzaang Sung Zomite
27) I Late Mahmah
28) Pasian’ Neihsa a Kemte Hi Hang
29) A Mawknapi I Hi Hi
30) Kum 2000 Ciangin Zomite
31) Innkuan Ki-it Le’ng
32) Lai Siangtho Nuntakna Thu Bu
33) Jesu Min Tawh I Gam aa Ding
34) Ukpipa Hau Cin Khup
35) Makai Gina I Kisam Hi
36) Ni Khat Ni Ciangin
37) Khristian Innkuan Pen
38) Pastor Cih Ciangin
39) Na Pastorpa Uh
40) A Kipawl Thei Dingte I Hi Hi
41) Khristian Pawlpi Kikhenna Tangthu
42) Khristian Pawlpi Leh Khantohna Thu
43) I Khantoh Nop Leh
44) Khangno Laiin
45) Gam Leh Lei Khantoh Na’ng Khangnote’ Tavuan Hi
46) Kawlgam Thu
47) Zomi Khristian Tawh a Kizaang Pasian Thu
48) Lailam Hahkat Ding Kisam
49) Khamtheih a Goihte Leh a Innkuanpihte Bangci Don Ding
50) Lai Tawh Khantoh Nadingin
51) Zomite I Pianthak Ciangin
52) Tedim Thukizakna Lai
53)Tedim Labu Bawlna Tangthu
54) Tedim Lai Siangtho Khet Thu
55) Zolai Leh Zopau Thu
56) Pupa Ngeina, Biakna Leh Khantohna
57) Thukizakna Lai a Bawl Masate
58) Lai In Minam Limlang Hi
59) Zomite Khempeuh Aw, Topa Phat Un
60) Nobel Laureate Aung San Suu Kyi
61) Zogam Leh Zomite Kikhel Tuan Lo
62) Lai Leh Pau Tawh Kisaiin
63) Na Buk Mun Khan In
64) Khangno Khat Hi Leng
65) Misonari Sem Dingte’ Tavuan
66) Bang Min Tawh Kipumkhat Ding
67) Lai I Gelh Ciangin
68) Hong Khanglosak In
69) Biakna, Ngeina Leh Khantohna
70) 1993 Khuado Leh Zolai Kum Sawmgiat Cinna Pawi
71) Zopau Lai Siangtho Teina
72) Lungdamna Thu Kum Za Cinna
73) Thuzekpi Tung Panin
74) Khuado Kam Vaikhak
75) Zolai I Gelh Ciangin
76) Zomi Kum A.D. 2000
77) Tedim Bang Cihna Hiam?
78) Zomite Koi Lam Manawh I Hi Hiam?
79) Tanga Tuana Hong Huh Pasian
80) Zo Mite Kigawm Nading
81) Na Buk Mun Khan In
82) DBC Graduation Service: June 1, 1997
83) Laibuli Kisam Hi
84) Topa’n Zomite Hong Laptohna Hi
85) A Tangzaizaw Leh A Thukzaw Pasian Nasepna, leh
86) Zomi Innkuan Kalsuanzia Ding.

Hih teng banah thulu nei mah in Lungdamna Aw, Zo Aw leh Zomi Christian International thukizaknateah editor a sep sungin editorial column-ah thu hoih nono sau law lolo a agelh tampi om lai hi.

4. Magazine Phuan
Guwahati ah CLC Director a sep sung leh Delhi ZCF ah Pastor a sep sungin hih anuaia magazine-te phuan in kha nih/thum halin suaksak a, editor a sem hi.
1) Zo Aw, Guwahati, 1984-86.
2) Zomi Christian International, Delhi, 2001-2005.

6) Laibu Bawl
Hithei hileh lai gelhgelh a laibu bawlbawl ding a ut pen khat hi. Ahi zongin nasepna nei a nek zon kul ahih manin ama ut bang piang thei lo hi. Tua hi in hunbit a nasem kawmkawm in a hih vauvau sun teng a laibu bawl zawh hong suak hi. Tua banah Zomi sungah nam khangtote bangin laigelh leh laikhen pawl cih bang dan om tuam zo nailo i hih manin, laigelhte mah in a neih sunsun uh tawh a sum ngam zah donga a khette bek uh a kinei zo suak lai hi. Tua mah bangin aman zong hih anuaia laibu neu leh lian a tam zawte sum ngam liang zahin ama sum tawh bawl hi:

1) Tedim Lai Siangtho Hong Piankhiatna, 1981
2) Zomi Baptist Convention, 1981
3) Zat Tangzang, 1984
4) Pasian Thubu, 1984
5) Christianity In Chinland, 1985
6) Lai Bangci Gelh Ding, 1988
7) Tedim Pau leh Lai Khantoh Thu, 1989
8) Chin Chronicles, 1989
9) A Critical Study of Bible Translations Among the Zo People in NE India, 1996
10) Zo Minam Tawh Kisai, 2001
11) Lai Zattang Zang, 2004
12) Khristian Khutzat, 2005
13) Leivui Panin, 2005
14) Zo Chronicles, 2006.

PHUNG VIII

INNKUAN SUNG NUNTAKNA

1. Naupan Lai
A unau sung pan a tum pen ahih mah bangin a nu nawitui zong sawt tep pen hi. Tua ahih manin anu leh ute’n it in anu bangin duat phadiak hi. A neu a kipan thapha loin a khut leh khete sau in zen dingdiang hi. A pa in nusiapah ahih manin anu makaihna leh pa Vial Suan leh a pu Khai Khaw Gin huhna tawh inn ma lo ma nei uh hi. A u Khual leh a u Tawng in anu nasepna zuiin anu tawh lo na sempah uh a, amah leh a u Nang in inn ngak thei zel uh hi. Singtang gamah inn ngak cih ciangin an pho, an su, tui tawi, an huan, vok an ak an pia leh singkhul tawm ding kaihkhop nasep zong hi a, a u Nang tawh tuate a sem uh hi. A gol deuh ciangin zong sangkah suakpah in, a u Nang in inn na teng sem hi. Tua hang khawng mah hi ding hi ven, a u Nang pen ansuk, an sep leh anhawi bang siam zawzen hi. Ni khat a u Nang tawh a nute lo kuan kal inn a ngak lai un huihpi nasia takin nunga, a inn tung uh thakhat in mutkhiat sak ahih manin puanbu khu kawmin guah nuaiah a inn vengte inn beel in tai uh hi. Khatvei leuleu a inntungpa in a zu kham manin a inn uh hal a, amau inn zong peh in kang tum hi. Meigon behlap tua banga kamsiatna a tuah uh pen a nuta un a gen mangmawh uh thu ahi hi.

Amah pen a ute sangin thanemzaw ahih manin thagum tawh nasep pen kiva khol lo pah hi. Ahi zongin sangkah leh laisim ding pen sawl kul ngei vetlo hi. Pasian hehpihna tawh a laisimna mazangin a siam pen hihna tawh zo toto ahih manin, a nu leh ute in zong hanciamin a theih tawp uh suahin a sangkah zawh nading ahih nak leh a neih bangbang uh siit lo uh hi. Murlen khuaah tan thum ciang bek om ahih manin tua aman ciangin Champhaiah Middle School tan li pan tan guk dong hostelah om in kahsak uh hi. Tua sung teng a nu leh a u Khual in a kisap bangbang puak hi. Tua hun in Murlen leh Champhai kikal pen tuhun bang loin gamlak hizaw ahih manin, a u Khual in van pua kawma khangno amahkia a paizel pen tudongin a genkhak ciangin nuamsathei nai lo hi. Aman zong Champhai a sangkah sung a lunglen dan gen cimmawh hi. Tan guk a zawh ciangin Bungmuala apu Khai Khaw Ginte innkuan leh Pangzawl a nuno Niang Za Gote innkuan beelin Lamka-ah tan sagih sim hi. Tua zawh ciangin Imphal leh Aizawl-ah tan giat pan tan sawm dong kah hi. Bungmual leh Pangzawl-ah a om sungin apu Thang Khaw Tuan leh hong nusia zo a nau Kap Gin Suante tawh kilim thuah mahmah uh a, zong ki-it phadiak uh hi.

2. Pianthakna
1963 kum Zangkong pan lungzuang, thanem leh cih nading mel theilo leh lungkia taka innlam zuan Aizawl a tun laitak pen Mizogamah gospel campaign nasiataka a neih laitak hi a, ‘tawntung nuntakna’ leh ‘hotkhiatna hanga lungnopna’ cih kammal a limzat laitak uh ahi hi. Amah banga mi cimawh leh cih nading theilote adingin kamphathuai mahmah hun laitak ahi hi. Durtlang Synod Hospital-ah a sem Dr. R.K.Nghakliana leh Pasian mi zat mi tuamtuamte in Aizawl khua sung mun tuamtuamah thuhilh in suakkikna thu tangko uh hi. Amah zong lawm leh gual nei ahih loh hangin ama tumtakin thungaiin ahi thei bangin tai kawikawi hi. A sawtna ciangin, “Mi khempeuh mawh ciat uh a, a hong honkhia Pasian tawh kigamla uh hi,” (Rom 3:23) cih bangin amah zong mimawh a kicite lakah pel lo a kihel hi’ng cih nakpitakin kiphawk hi. Tua mah bangin, “Ahi zongin Pasian in a hong hehpihna hangin Khris Jesu tawh hong tatkhiatna hangin amah tawh i kipawl thei kik hi,” (Rom 3:24) cih mah bang lianin amah zong hong honkhia hi, cih phawkin a inn sapna Rangkunga inn nuai dei sungah a lupna tungah mawh pulakna leh Jesu a Honpa leh Topa in sanga, lungnopna leh nuamna tawh a dim hi. Tua a kipanin kumpi nasep ahi a, biakna nasep ahi zongin bangbang sem taleng Pasian deihna bulphuha sem ding ahihna a kiphawk hi.

3. Zi Leh Tate Tawh
Murlen khua veng ahi Hnahlan khua Village Council in Middle School Headmaster dingin 1959-60 in zawn uh a, aman zong sangin tawlkhat sung sem hi. Tua na a sep sungin a gang Son Do’ tanu Khoi Za Dim tawh kitengin Aidizawl khua Pastor Pathiauva in gawm hi. A kitten uh sawt loin Zangkongah Zomi Tangko thukizakna semin kum thum tang om san hi. Tua pan a ciah zawh ciangin zong a laisim maban zom dingin Aizawl leh Imphal-ah kuan san leuleu ahih manin, a zi tawh zong hun tam kikhawl man lo uh hi. Tua bang kawmkalah a it mahmah a zi in damlohna hangin May 28, 1966 ni in nusia in Pasian kiang khawlsan hi. Tua laitak amah Imphal-ah college a kah lai hi a, sang khak in Bualkota apa Suan Khan Thangte’ innah a om laitak tawh kituak kha bilbel hi. Tua hi in amah zah maha adah leh thuakpih dingte kiangah a om laitak tawh kituakin hi bang thu za ahih manin, a lung zuan leh khawngaih nuamtuam hi. A it a zi tawh tapa khat nei uh a, amin apa Khup Khaw Neng tamin Neng Khan Mang phuak hi. Aminno in Mangpu ci in sam uha, midangte’n tua tawh theizaw uh hi. Manipur-ah akah sung sangkhak ciangin a meltheihte omna Bualkot leh a lawm Lian Za Go tenna khua Dimmual peuhah hawh thei zel a, nipi leh phalbi sangkhak ciangin Lamka pan Murlen khe tawh paiin ciah zel hi. Inn a tun ciangin a nu leh ute kiangah, “Sang khak ciang kong ciah pahpah theih nadingin Lamka lamah peem ni,” ci in gen thei zel hihtuak hi. Tua banga a gen a tangtun pah loh hangin Mizogam buai kipat zawh sawtlo 1967 kum ciangin a u Khual leh a u Nangte innkuan banah meltheih u leh nau pawlkhat tawh Singngat Sub-division a om Bualkot khua a pa Thual Khaw Mang leh a pa Suan Khan Thangte khawsatna beel in peem uh hi. A ute Bualkot-ah hong ten uh ciangin amah Gauhati University-ah M.A. a kah hi.

1971 kum Guwahati pan M.A. a zawh ciangin CBA-ah hunbit nasem dingin lut hi. Tua a kipan Pangzawl leh Tangnuam Christian Centre (TCC) pansanin anu leh a tapa Mangpu tawh om hi. TCC-ah a om sungin a nau Khai Za Dal leh Gin Khan Thawng, a u Khual’ ta Neng Za Thang leh Nang Sian Pau, leh a u Nang’ ta Neng Ngaih Lian sangkah in ompih hi. Pangzawl leh Tangnuam-ah kum guk a om zawh 1977 kum ciangin New Lamka a inn uah kisuan hi. Tua kum November 12 ni in Lamzang khua Pa Lian Khaw Pum’ tanu Niang Khan Man tawh New Lamka Pawlpi-ah Rev. H.S. Hatzaw khutah pumkhat suahna nei uh hi. A mai kum 1978 in a zi tawh Serampore College, Kolkata-ah B.D. kah dingin kuan uh hi. Serampore a om lai August 24, 1979 in tanu nei uh a, amin dingin anu Awi Khaw Dim tamin Dim Lian Cing phuak hi. Ahi zongin damlohna hang tawh a tano in September 30, 1979 ni in Topa in ama kianga tawldam dingin laksak hi. B.D. final year a sim kum 1980 August 16, William Carey Birthday 219 a cinna, college ah Carey Day ci in thupitaka a zat ni un nau pasal khat neikik uh a, amin dingin a sungpa Pu Lian Khaw Pum tamin Pum Khan Tuang (Tuangpu) phuak uh hi. Carey Day tawh kituak lian ahih manin Carey Pum Khan Tuang zong kici in a lawmte in Carey ci in sam uh hi.

Christian Literature Centre (CLC), Guwahatiah Director semin a om laitak February 24, 1983 in Satribari Christian Hospital-ah nau pasal neikik uh a, amin dingin a u Gin Za Khual tamin Khual Lian Mung (Mungno) phuak uh hi. Guwahati-ah Sian Pau leh Ngaih Lian college kah ompih hi. Guwahati Zomi Christian Fellowship zong a lawm H.Chinkhenthang leh Douzathang Guite tawh phuan uha, tuni dongin Zomite biak piak kikhopna suak hi. Guwahati a om sungin laibu –Christianity in Chinland, Zat Tangzang, Pasian Thubu leh thukizakna Zo Aw khet leh bawl hun sung hi a, innkuan nasep khat in ngaihsun in amau teng mah in sem uh ahih manin a buaipih khop uh pha hi.

Guwahati pan Lamka-ah 1986 kumin ciahkik hi. Tua a kipan New Lamka G.S. Road bulah ama minin inn leh lo nei in a u Khual leh a u Nang tawh inn kizom hilhel in teng hi. Khaw khat sunga hi banga ute a kipan meltheih u leh naute tawh khawsa khawma om pen a dangte gen loh anu lungkim phadiak hi. Tua banga innkuan kimin kum sawm tang bang lung nuamtaka a om khit January 3, 1996 Nilaini zing nai 9 pawlin a ta upa pen Mangpu in sunglam natna hangin, a it a nu leh pa a kipan a sanggamte nusia in beisan hi. Tua zawh kum khat leh a lang, June 1997 ciangin Lamka gamah minam kal buaina hong pian’ ciangin tate sangkahna ding maban ngaihsutna tawh Shillong-ah om hi. Tua kum pen CBA pan a pensen kum zong ahi hi. Shillong-ah a om sungin North Eastern Hill University (NEHU)-ah Master of Philosphy (M.Phil.) kum khat kahin a thu a sin ding ‘course work’ kici teng a zo hi. Hun ngah liai hi leh B.D. leh M.Th. a sim sungin thesis gelh ngei zo ahih manin M.Phil. thesis gelh ding pen kilawp mahmah hi. Aman a gennaah, “Tua banga kum tam zawh leh pensen khit nangawna sangkah lailai pen tuhun khangnote ka hanciamsak nopna hang hizaw hi,” ci hi. Tua banga NEHU-ah a kah laitak June 26, 1999 in Rev. E.H. Kharkongor, Principal, John Roberts Theological Seminary (JRTS), in lecturer dingin zawna, aman zong sangin July 1999 pan December 2000 dong semin a zi leh tate tawh Shillong-ah om suak hi. Kum 2001 a kipan hong beisan ni April 09, 2005 dong Delhi a Zomi Christian Fellowship (ZCF)-ah Pastor sem in innkuan in om uh hi. Tua banga Delhi-ah a om sungin a pianna nu Pi Awi Khaw Dim in tusawn 20 val mu in teeknatna hangin January 23, 2003 ni in New Lamka-ah nusia hi. Tua bangin hih leitungah tawmvei a nuntak sungin nopna leh dahna tuakto nilnel hi. Ahi zongin dahna sangin nopna, Pasian thupha a ngah tam sa zaw tham ahih manin Pasian min a phat hi. Pasian hehpihna tawh a ta Tuangpu leh Mungno, Delhi-ah college kah thei in, tua banah Tuangpu in zong zi nei man ahih manin lungkim mahmah hi.

Hih banga apa mel takpi zong thei man lo a, a pa’n a nutsiat, a nu makaihna tawh Murlen Zodawn lak pana khangkhia leltak khat hinapi, abelh leh amuan Pasian huhna hang bek tawh laipilna leh leitung gam tuamtuam zin kawikawi thei-a a om pen lungdam mahmah in a biak Topa’ min a phat den hi. Bek tham loin a naupan’ laia kipan a lunggulh tawntung lai lam nasepna tawh Zomite omna Rangoon pan Zomi Tangko, Lamka pan Lungdamna Aw, Guwahati pan Zo Aw leh Delhi pan Zomi Christian International tawh Pasian thu a kipan Zomi leh Zogam a itna thute hawmkhia thei ahih manin a lungkim mahmah hi. Tua banah Tedim Lai Siangtho leh Tedim La Bu Kawlgam pana khet ding vaihawmte lam pan lemtanlohna a om ciangin, India gam pana khet leh hawmkhiat nasep CBA Pawlpi tungah ki-ap ahihna tawh kitonin, aman tanupi dinmun tangin sem khia thei ahih manin a nuntakna manpha a sa hi. Tua bangin Pasian in a kum leh hun zuiin a ni tawm nangawnin amah bang leltak tungah tua zahta thupha a ngahsak pen ‘ka mang lah hi buang sam kei ve’n, kei in bang hi lel tak ka hiam?’ ci in, “Hih in Topa’ nasepna hi a, eite’ mitah lamdang hi,” (Late 118:23); “Amah in Leivui Panin mizawngte lam to-in, ninphual panin mi cimawhte dom to a, uliante tawh kikhawlsak hi,” (Late 113:7,8) ci in Topa min a phat hi.

PHUNG IX

LEITUNG PAHTAWINA A NGAHTE

Leitung laipilna leh Lai Siangtho thuthuk theihna tawh university pahtawina laidalpi tuamtuam a ngah zawh ciangin hih anuaia pahtawina leh minphatnate ngah beh lai hi:

1. Biakna Lam Pan


a) Pastor Ordination: Hunbit in Pasian na a sep zawh kum sagih a cin kum June 25, 1978 in Tangnuam CBA Biakinn-ah Pastor Ordination a ngah hi. Hih pen pahtawina a ngahte lak pana thupi pen ahi hi.

b) Patron Member, BSI: December 22, 1993 ni a kipanin a lunggulh tawntung India gam sung Lai Siangtho Khen Pawlpi kipawlna ahi Bible Society of India (BSI) ah innteekpi hihna Patrom Member ahi hi.

c) Certificate of Achievement: American Baptist Churches nuaia Board of International Ministries (BIM) vaihawmna tawh ‘American Baptist Boston Seminar’ kici a Overseas pana pai ding sapna angah bangin Anderson Newton Theological School-ah September – December 1973, kha li sung kah in Certificate of Achievment kici pahtawina laipi a ngah hi.

2. Minam leh Philantrophy Pan

a) Patron Member, CYA: Chin Youth Association (CYA) pen India gam sunga Tedim Chin khangnote in dahna-nopna hun leh cimawh gentheite a kisapna banga phattuam ngaihna tawh huh thei dinga kipawlna hi. Tua bang a semkhia zo ding deihsakna leh thapiakna in 1993 kum a kipanin Patron Member suak a, CYA in lungdam ciamtehna in pahtawina laipi pia uh hi.

b) Life Member, CSA: India gama Tedim Chin sangnaupang kipawlna ahi Chin Students Association (CSA), Hdqtrs. Lamka-ah Life Member ahi hi. Hi banga member suahna pen sangnaupangte in kipawlna hoihtak nei in laisim hahkat ding deihsakna hi a, CSA in zong lungdam lahna in pahtawina laipi kum 1998 Annual Conference-ah pia hi.

c) Life Member, ZOLUS: Kawlgam Yangkong khuapi pana kiphuan thak leh kihawmkhia Zomi Literature Uplift Society (ZOLUS) Magazine, Zomi lailam leh ngeinate kepcinna laihawm khantoh semsem nading deihna leh thapiakna in kum 2003 a kipan Life Member suakin, ZOLUS’ ciamtehna a ngah hi.

d) Independence Red Cloth, Lamka: Kum simin India gam sung khuapi khempeuhah August 15 ni Indian Independence Day ci in nasia takin kilawm hi. Tua bang mahin kum 1996 in zong Lamka Public Ground-ah thupi takin kibawl a, tua hunah Indian Independence Day Celebration Red Cloth kici pahtawina puansanpi Pu V. Hangkhanlian, Minister, Govt. of Manipur khut tung panin sang hi. Hih pahtawina pen a tung laiin Khawsung Hausate bek in ngahthei uh a, tu hun ciangin vaihawmte in minam leh society sunga mi phatuamngai, pahtawi huai leh nautang tunga leng zaw deuh a sakte tungah pia uh hi.

3. International Awards
a) Millennium Hall of Fame, 1998: American Biographical Institute, 5126 Bur Oak Circle, Raleigh, North Carolina 27622, USA vaihawmna tawh kumsimin leitung gam tuamtuam panin laisiam leh pilna nei makai pahtak cing a sakte uh pahtawina in amin leh a tangthu uh tomkim gelh in laibupi ah suah zel uh hi. A kilam-et lohpi in gamdang pan hih pahtawina Millenium Hall of Fame kici 1998 kumin ngah a lungdam mahmah hi.

b) Man of the Year 2000: A tunga Millenium Hall of Fame kici a ngah zawh kum nih ciangin American Biographical Institute vaihawmna nuai mah panin: i) Distinguish Leadership, ii) Man of the Year 2000, leh iii) Millennium of Honour, 2000 cih pahtawina leh minphatnate a ngah leuleu hi. Amah leltak in hi banga leitungbup theihphak pahtawina a ngah pen lamdang sa liangin Topa’n a nasemte a lapsangna hi zaw hi, cih ngaihsun in lungdam a ko hi.


PHUNG X

DAHPIHNA LEH PHAWKNA LAIKHAK PAWLKHAT

1. THE LAST JOURNEY
(Khualzin Tawpna)

April 9, 2005 zingsang nai 9:20 pawl in phone ong ging a, “Siapa (Rev. Khup Za Go) mawtaw tuahsia in zato ah kipuak hi,” ciin hong hilh hi. Bangci tuahsiat a, koilai hi a, bang zato ah kipuak hiam cih nangawn kan sau thei mello in ka om hi. Hih thu in hong phawng lua ahih manin, gen ding leh sak thei loin ka innkuan un ka om cip uh hi. Pumpi cidamlohna hangin Siapa zatoah sawt sim tham lum a, Pasian misiangthote thungetna hangin hong damin, a taksa hong hoih dek laitakin a tuahsiatna thu i zak guih ciangin, a neu a lian lungsim ong phawng mahmah hi!

Zomi Christian Fellowship, Vice Chairman, Pu Khakhai Zou tawh a kipuakna Charak Palika Zatopi (Nu Cing Lian Kim sepna) ah ka delh uh hi. Zato ka tun ciangun, Nu Man (A lawmnu), Pa Gin Sian Lian leh lawm pawlkhat na om uh a, Siapa pen X-Ray lak dingin X-Ray khanah na om hi. A tal, a mitkhu leh muk bawk mahmah ahih hangin a lungsim tei in mi khen cian thei hi. X-Ray lak khit ciangin Siavuante’n a phei pan si tam luang lua ahih manin Safdarjung zato-ah manlangin puak dingin hongs sawl hi.. Charak Palika Zato a siavuante makaihna mah in a ambulance uh tawh Safdarjung Zato ka puak uh hi.

Safdarjung Zato pen ka nau Kikim sepna hi a, Siavuan nih leh a seppih lawmte 3/4 tawh sepding bawl ding teng a sempah uh hi. Hong lunghihmawhpih leh kinpih zia uh lungkimhuai mahmah a, hong dam ding lametna tawh thungen kawmkawmin innkongah mi tampi in kingak hi. Ahih hangin Pasian in Ama kianga om dingin deihzaw hi ding a, nai 3:00 pawlin hong beisan hi. Delhi khuasung a Zomi a thei kha khempeuh in Inn leh Zato ah hong delh in Zato innah mi tampitak kikhawm hi.

Rev. Khup Za Go in hong nusia zo ciin Siavuante’n hong hilh khit ciangun Zomi Fellowship upate vaihawmna tawh nitak nai 7:00 in Methodist Biakinn, R.K. Puram-ah suuna hun zat dingin kigel a, mipi kizasak hi. Methodist biakinn tekah Good Friday (25.3.2005) ni in Unau Joint Fellowship kikhopna hun kizang a, Rev. Khup Za Go makaihna tawh Pastor tengin Topa Nitak nekkhawmna kinei hi. Nitak nai 7:00 in ZCF, Delhi makaihna in Suunna hun kizang hi. Mi tampi kipaikhawm a, Delhi a pawl tuamtuamte’n zahtakna leh itna thu a gen bek hiloin sum leh paai tawh galna a pia uh hi. Tua hun ah Rev. Tunson, Pastor, EBC in thugen hi. A thugenna ah, “Pastor Khup Za Go, Zomite ding a, Delhi a martyr masa pen ahi, a nungzui ding mi bangzah i om uh hiam, ki ngaihtuah ni,” ci in mipite a to (challenge) hi. Mipite lungsim bun mahmah hi. Hun zat sungin itna thu leh van pia a pawlpi in sawmnih leh khat bang pha in kiciamteh hi.

A zing ciang nimit sawm in, Safdarjung luangkhoihna pan siapa luang lakhia in All India Institute of Medical Science (AIIMS) ah embalm bawlsak dingin kipaipih hi. Delh ah embalm (a namloh nadingin zatui kap cihna hi) bawl theihna mun nih bek a om hi. Zato ah mi tampi mah in hong kithuahpih banah, a tenna inn Munirka-ah zong tam khopmah na tukhawm den hi. Rev. Dino Touthangte nupa, Pu Sangliana, MP leh mi ulian tampite’n hong uap in hong ompih den uh ahih manin lungnuam tuam mahmah hi. Nitak lamin a tenna inn kiang a Park-ah Tent House lamin Suunna Hun kizang leuleu hi. Tua hunah Rev.Dino Touthang, Upa (Dr) Langkham leh a midang tampite’n thugen hi.

A kep a cin, a tuute’n (Zomi Christain Fellowship, Delhi) Siapa in hong beisan takpi ciangin a thupi thei pen leh hoih thei bangin Delhi munah vui dingin kingaihsun hi. Ahih hangin, a innkuanpihte’n Lamka a vui ding a cih ciangun, amau deihna zahtakpih in, a luang Lamka a puak ding kithukimpih a, sum leh paii, tha leh zung siitloin Pawlpi in kithuahpih hi.

Nimit 11, zingsang lawltakin vanleng phual panin Delhi to Imphal tawh ka pai uh hi. Imphal tungsuak ding omlo ahih manin Kolkata tawnin paikul hi. Delhi Airport ah mitampi mah in ong kha hi. Kolkata airport tun gin vanleng pan ka tuah khiatkhit lian un, Sangampa Siam Za Muan Valte leh Pu Lamlal-te’n ong nadawn uh hi. Vanleng phualah Pu N. Neihsialte nupa, Tg. Thong Cin Thang, Tg. Lian Naulak leh midang tampi’n hong na dawn uh hi. Lia Zam Ngaih Lian leh Pu N.Neihsial-te’ mawtaw in Pu Lamlal flat lei thakna hong tawlnga sak uh hi. Tua munah ZCF, Kolkata in suunna hun hong zatpih uh a, Pu Khai Khan Thang in si luang pakpiakna leh thugen hun a zang hi. Kikhop khit ciangin, sunsiah limtak hong nekpih lai uh hi. Lungzuang mangbanga om ding kimlai, khamuangtak leh nuamtakin Kolkata ZCF-te’n ong ompih uh a, lungdamna lian mahmah hi.

Kolkata pan Imphal a Tulihal Vanleng phual ka tun uh ciangin mitampi takin hong muak leuleu hi. Phai khawsunga pawl tuamtuam leh Lamka pan hong dawn dingin tampi na om a, vanleeng phualah kikhopna hun nei pahin thupuakna hung ka zang hi. Tulihal Vanleen phual panin mawtaw 20 val kizui ngeingai in khawmial khit ciangin Lamka ka tung zo bek uh hi. Mi tampi takin a inn uah hong na dawn/ngak uh hi. Pasian tate sihna manphat zia hong phawk sak kikkik hi.

Rev. Khup Za Go in Delhi Zomi Christian Fellowship ah Pastor kum li tang bang a sep sungin kuamah khentuam neilo, a neu a lian tawh kipawl thei, kiniam khiat, cihtak, hunzat maan, a hoih lam vive ngaihsun leh genin nei leh mu in ciamteh ahih manin Delhi Zomite adingin a it huai mahmah Sia ahi hi..

Nimit 12, April 2005 nitaklam in Chin Youth Association hanmual, New Lamk-G ah vui in om a, ama ading in leitung a khual zinna a tawpna hi ta hi. Topa’n amah banga thupi khual Zomite lakah makai tampi ong piak beh ta hen!

G. Swan Za Lian,
Chairman, ZCF, Delhi

2. ZOMI CHRISTIAN LITERATURE SOCIETY
56/8A Pinlong, Bogyoke St.
Kalaymyo

Dear Mrs. Khup Za Go
Lamka

A thu : Dahpihna lai leh sum khakna

A tunga thu tawh kizui Siapa Rev. Khup Za Go in Delhiah hong sihsanna thu ka zak uh ciangin; Zomite sungah lai lam i muan mahmah khat hong nusia cih pen a kua mapeuh kithanemin kidah mahmah hi.

Mimal khat, innkuan khat supna bekin kingaihsun theilo hi. Banghang hiam cih leh Zomite lai lamah i khantoh theihna dingin a hanciam mahmah leh avei mahmah khat ahih manin Zomi bup supna hi ci in ka ciamteh uh hi.

Tua a hih manin A 8 VEINA ZCLS TRIENNIAL MEETING (April 16, 2005) Leipi ah atuamin thungetna ka nanei uh hi. Tua banah delegate bup thukimna tawh dahpihna lai leh hehnepna sum Ks.20,000/- khak ding thukimna om mah bangin tu in hong khakzo pan ung.

Khrih sungah,

Rev. Suan Khen Mung,
Executive Secretary/ZCLS


3. P A M M A I H Z E N S I !

I. Hopih Tam Lawhna
Khalam leh Taksa lamah ka PA,
Kong it leh kong zahtak;
Sia Khup .. Sia Khup aw ….
Bangci zaw zen!
Bang tuak zaw zen i hia?
Za nuam kei lua sing,
Mu nuam kei lua sing;
Ka mang hi zaw leh ut sing,
Hong kikhemna hileh ut sing;
Citciat mahmah aw,
Sese mahmah aw;
Laih theih ding hileh ken hong
Laih zaw leng .. i mipihte meet
Zaw lai mah ding hi ve’n.
Laih theih nawn lah hilo,
Khek theih nawn lah hilo;
Liplep zen aw …
Mulkim huai si cia …
Cikziat huai si cia … Sia Khup,
Pasian’ laitansa ci ni maw,
A ihmut kala piang hi kei;
Thu um tading sihsia omlo,
Natsia zong omlo hi;
Lamdang sa ke’n.
Sihna khempeuh
Vantung zuatna lampi hi.
A hang kan kei ni,
Kuamah ngawh kei ni;
Deihna nei a hong pian’sak hi,
Lungkim ni maw .. Sia Khup ..

II. Nak Pammaih Lua Mahmah
1.Zomite lakah leitung pilna sang nei tam nai hetlo lakah Sia Khup in: M.A. ong masa khat ahih manin nak pammaih lua mahmah hi.
2.Zomite lakah biakna pilna sang nei tam lua nailote lakah Sia Khup in: M.A., B.D., M.Th. hong thuah khat ahih manin nak pammaih lua mahmah hi.
3.Zomite lakah mi namdang a suak tampi om in, minam it ding a kikhaat mahmah kawmkalah Sia Khup in: minam it taktak, vei taktak ahih manin nak pammaih lua mahmah hi.
4.Zomite lakah Zolai theilo a, minam leh lai it ing, a ci tampite lakah Sia Khup in: Zomi it in, Zolai zuun a, lai tampi at, laibu tampi bawl a hih manin nak pammaih lua mahmah hi.
5.Sia Khup in: mailam saupi ading muhkholhna nei in, khangno kipawlna tuamtuam leh lai laihawm nam tuamtuam na phuankhia ahih manin nak pammaih lua mahmah hi.
6.Sia Khup in: gamdang mun tampi zinin, khawmpi mun tampi siim a, muhna zaipi tak tawh hong makaih ahih manin nak pammaih lua mahmah hi.
7.Sia Khup in: tangthu tuanthu tampi thei in, Kawlgam vaigam thu tel mahmah a, laibu tampi ah hong atkhia a hih manin nak pammaih lua mahmah hi.
8.Sia Khup in: kum1964-2000 kikal a nisim Dairy leh thului a at 86 gawm khawm in Leivui Panin (laimai 327) cih laibu khat hong bawlkhiat man in mipil ahihna, thumu ahihna, mi citak ahihna, a hi tiuteu ahihna mu in, nak pammaih lua mahmah hi.
9.Sia Khup in: Tedim Lai Siangtho neih masak (1977 June 12) khetna ah a endik (proofreading) ding in Shillong leh Delhi ah khali vilvel tam in tavuan lianpi hong laksak ahih manin nak pammaih lua mahmah hi.
10.Sia Khup in: Tedim Labu solfa tawh a kithuah masaknaah (1960-1970) a endik (proofreading) tavuan lianpi Calcutta ah hong laksak ahih manin nak pammaih lua mahmah hi.

III. Hehnep Thapiakna

Sianu Niang Khan Man leh tate mote …
1.Meigon’ tagah ei a pan masa hi zenzen lo, ei maiah zong mi tampi om zo, ei nungah zong mi tampi mah om lai ding hi.
2.Pa mel nangawn a theilo leh a mulo tampite lakah kum 68 a nungta Pa leh pasal hong neisak Topa hoih mah si e!
3.Thu um tading sihsia om lo hi aw, nungzuite leh sangmangte sihzia zong a lamdang leh a mulkimhuai nono hi sese hi. Sihsia lamdang sa kei ni.
4.No bek a dah hi lo, no bek meigong tagah hi lo, Zomi buppi leh mi namdang ten zong hong dahpih in hong thuakpih ciat uh hi, hampha lua hang.
5.Moses a sih in kum 120 pha a, a mitmang loin a tha kia lo hi, a cih bangin kum 68 a pha Sia Pa zong a tha angal kia tuan loin a mitmang nai hetlo hi.
6.Moses luanghawm nangawn it a, Vantungmi Michel a kemsak Pasian in, Siapa luanghawm it in thupha hong piaksak a, mun khat pan mun khat hong tun kawikawi hi.
7.Tate naute awnga kia ding om nawnlo a, kamvaak ding zong om nawnlo hi. Nu’ nau awih la kim khinta a, Pa’ sunmang tangtung khinta hi.
8.Pa a sih hangin i zuih ding a khekhap suak mahmah a, i zuih theih nak leh hong makaihkaih, hong nuntakpihpih suak ding hi.
9.Pa a om nawn loh hangin i Pa’ pumlang ahi i Nu omlai ahih manin, i Pa i itna teng i Nu i itna tawh gawmkhawm in i Nu tung ah lak ni.
10.Midangten i Pa a itna, pammaih a sakna pen i Pa in Pasian it in, Ana’ sem a, minam it in, lai tawh na tampi a sepna hang hi. Tuate in Abel biakpiakna bangin si ngei loin hing den ding hi (Hebru 11:4).

Siapa hong nusiat April 11, 2005 zingsang nai 11:00 hunin khualzin ka tunna panin za ing. Ka awm bingin ka khi luang a tawlkhat sung ka pau thei kei hi. Ka pau masak pen in: “Pammaih Zen Si,” cih ahi hi. A sawtlo in Sianu’ hong khak luangtuamna tangciing khat leh sihvuina maan (photo) 29 kangah a, lung lah dam in khi lah luanbeh hi. Tua zawhin Siapa’n New Delhi pan a hong laikhak leh hong laibu khak Leivui Panin ka ngah leuleu a, awm binbeh in khitui ka luan behbeh hi. Zanin ka ngaihsut khak nak leh ka ihmu thei nawn kei hi.

“Siatvat ngah lote lakah a dah pen pawl hi in ki um ing.”

No tawh a kap khawm,

Rev. Job Nang Khaw Thawng (Thawngno)
Associate Pastor
Tahan Baptist Church, Kalaymyo, Myanmar.

4. SHILLONGAH KHAKNA

Shillong BWS (Baptist Women Society) in sum zonna dingin bawngsa phelh bawlin Pastor Quarter-ah a buai vengvung lai takin April 9, 2005 nai 1:00 PM pawlin phone hong ging a, Nu Ciinno ading na hi hi. A u Ngaih Lian in a pa neu Rev. Khup Za Go in Delhiah tuasia tuakin hopih theih nawn lo hi cih thu hong hilhna hi. Nu Ciinno zong a khitui luangin a om ciangin telephone ken ka la a, Pu Ngaih Lian tawh ka kiho uh hi. Pu Khup Za Go pen tua ni zinglam nai 9:00 AM pawlin lampi kan lai, bike in phu kha in zato ah kipuak a, hopih theih loh in om hi, ci in hong gen hi. BWS makaite bawngsa phelh zuak dingin a pai khiat khit uh ciangin Jingkieng veng a Nu Ciinnote inn ah Pu Ngaih Lian tawh kimu dingin ka pai suk hi. Amun ka tun ciangin Pu Ngaih Lian leh naupangte nih bek na om uh a, Pu Khup Za Go in hong beisan ta cih thu hong hilh ciangin gen ding thei loin tawl khat ka om hi. Tua khit teh thungetna nei in Topa deihna bang hi ta hen, ka ci uh hi.

Nitak ciangin a pai theithei Nu Ciinnote inn mahah pai khawmin Pu Ngaih Lian in a sih dan leh a luang Lamka a puak ding hong gen a, YPA makai Pa Lian, Pa L.P Tuang, Sia MV Pauno leh ken thugenna ka nei uh hi. Zan nai 11:00 pawl ciangin ka kikhen uh hi. A zing April 10, 2005 ciangin Pu Ngaih Lian leh Nu Ciinno Lamka pai dingin Guwahati panin vanleng tawh ding khia uh hi. Nipini hi a, Shillong ZBC Pawlpi kikhop ciangin Upa Gin Khan Mang makaihna tawh minute nih sung daidide in sunna hun ka zang uh hi.
April 12, 2005 ni in Lamka ah Sia Khup Za Go luang vuina om ding cih ka zak uh ciangin Shillong a om Zomite in zong khakna hun nei leng ci in ka ngaihsun uh hi. Nu Ciinnote inn (Jingkieng) ah zing nai 10:00 ciangin ahi thei peuhpeuh leh amah a phawk, a it a ngai teng kipai khawm a, tangvalte in tutna hong ngaihsut sakin inn dim takin ka paikhawm uh hi. Ken hun uk in, Rev. Neng Za Khup in Lai Siangtho pansanin hanthotna hun zang hi. Sia Neng Za Khup in Sia Khup Za Go pen mi kuhkal, Pasian ading a kipia zo, zi leh tate sanga lai lam a kin zaw leh haksatna tampi a phu kha ahih zia hong pulak hi. Innteek tangin ken ka gena, Sia Khup Za Go sanggam neih dan, a sangkahna, Pasian na a sepna, gamdang paina, lai lam leh Lai Siangtho a sep dan leh zi leh ta neih dan ka gen hi. Tua khit ciangin Pu Chin Khen Thang, IAS in Guwahati ah a om lai a na a sep khop dan, Zomi Christian Fellowship a kipat dan leh Shillong-ah a kikholh dante gen in Delhi panin laibu deihsak taka a khakte hong gen hi. Delhi-ah a damloh sunga zatui khatvei sut man Rs.1,500/- bang bei cih a theih ciangin aman zong Rs. 1,000/- tawh a huh dante leh mi it huai ahih dan hong gen hi. Tua zawh ciangin Rev. Suan Khan Thang in Sia Khup Za Go tangthu hong gen leuleu a, 1970 kum in Hnahlan High School ah Headmaster dinga a sap lai tak un kumpi nasep sangin Pasian nasep a teel zawkna, Pasian nasepna-ah Pawlpi tuamtuam en in na sem a, lai lam zong a tangzai thei pen in sem nuam hi cih thute banah Zomi sung bek en loin khamtung mibup mu banin na sem hi. Tua ahih manin Zomi leh Mizo kigawmna ‘Zo’ cih siksan hi, ci in hong gen hi. Pa T.K.Suan. Tg.Pum Khan Pau leh Tg. Go Za Mung in zong thugenna nei hi. Tua khit ciangin mihon in thungetna kinei a, a nusiat a zi leh tate leh a Pawlpite, Zomite adingin thungetna kinei hi.
Shillong pen kum thum bang a omna sa ahih manin a khua zah khat in kingaihsun a, Shillong a om Zomite in zong itna ngaihna thu hih bangin kilak thei hi. Shillong ZBC Pawlpi in Puanlaisan khat leh BWS in Tangcing puan khat kipia hi. A nusiat a zi leh tate Topa in kem hen la, thupha hong piaksak ta hen.

(Hih thupuak pen a tupa Rev. G.K. Nang, Pastor, ZBC, Shillong in a gelh Laitai Vol.XV No.166 June 2005 laimai 16-17 sung pana kitei sawn hi. –Ed)


5. KA LAWMPA

Ka it mahmah ka lawmpa, Khup Za Go tawh ka kitheihna a sawt khollo abat hangin, kum 1957 pawl hi a, tua hun lai in amah Murlen khua (Mizoram) panin Lamka lam a sang kah dinga hong pai ahi hi. Kei zong Zotlang khua (tua hun lai a Lushai Hills) pan kum 1952 a Lamka lam a hong pemlut ka hi hi. Tua bangin hun tomcik sungin ki-itna leh kingaihna hong khangto deuhdeuh in, ut leh deih dan hong kibang zel ahih manin tua hun a kipanin lawm leh gual ki-it mahmah ka hi uh hi.

Hi bangin Sia Khup Za Go tawh ka kithuahnate kong gen ding hi. Kum 1957 akipanin, Bungmual khuaah Young Chin Association (YCA) ci in kipawlna khat Pu Thang Khaw Tuan-te pawl tawh hong bawlin tua sungah ko khua kiim leh paamte zong hong ko zel a, ka kithuah khawm uh hi .

Tua zawh sawtpi khit, kum1969 khawng pawlin Tangnuam khuaah Tedim Chin Union (TCU) vaihawmna tawh Khuado Pawi kibawl a, Pu Borthakur, Development Commissioner, Government of Manipur leh Deputy Development Commissioner, Pu A.J. Tayeng kisam a, haksatna tuamtuamte kigen hi. Hih pawi tawh kisai vaihawmna khempeuhah ama thukimpihna leh hong awina tawh kivaihawm hi.

Tedim Chin Union in India Constitution sunga Tedim Chin mite kigelh khalo ahih manin tua thu tawh kisai in kum 1970 in TCU Excutive Committee in kei leh Sia Khup Za Go Delhi-ah Prime Minister, Indira Gandhi Memorundum pia dingin hong sawl uh a, tua lai ah nipi kal khat sung khawng taam in muh ding a kilawm ka sak teng, S.C. Jamir Minister of State (Railways), G.G. Swell, Deputy Speaker (Lok Sabha), Hanuman Thaya, leh adang Minister-te ka mu kawikawi uh hi. A tawpnaah Shashtri Bhavan-ah Deputy Secretary nam lam tawh kisai ka mu uh a, thu tampi ka phawk uh hi.

Tua loin, Sia Khup tawh 1978 kum in Moreh ah Moreh khua meikang veh kawmin ka hawh uh a, Tamu ah Sia Chin Sian Thang sitnipa tawh zong kimu in zan khat Moreh a ka zintunna uh ah ka giak khawm uh hi.

Sia Khup Za Go pen amah Chin Baptist Aassociation (CBA) Founder khat ahih loh hangin, CBA deihsak mahmah khat ahihna tawh M.A. a zawh ciangin, Vaihawmte deihna tawh, Pasian in pha hong sakpihna tawh kum 1971 kum in CBA Director dingin kila a, tua a kipan in CBA -EC hi in vaihawmna khat peuhpeuh a hong nuamtuam pah hi. Ahang pen CBA -EC memberte sungah laisiam hiam Lai Siangtho sinsa om hetlo a thu khat peuhpeuh kinialna bei theilo in nuam hetlo a, om ahi hi. Amah hong kihel ciang in, Tuizang hausapa Pu Kham Khan Pau in agennaah, “Memberte thu kinial a buai mahmah lai bang Sia Khup in hoih taka hong gen leh alang alang pau nawn het loin hong daipah mawk hi,” ci hi. Tua bang ahih manin Sia Khup pen CBA akipsak leh akhangto sakpa khat ahi kici lo thei lo hi.

Tuabek hi loin, Sia Khup hangin, Lai Siangtho leh lai tawh kisai nasepna lamah na tampi hong sema, mipi adingin thu tampi hong phukhia hi, ci in ka ngaihsun hi. Kei mahmah in zong CBA President ka hih sungin amah tawh kithuah pen nuamsa in ka bil vaak mahmah a, thu leh la atheih tampite ei adinga zat theih tampi om ahih manin, nuam ka sa mahmah hi.

Tu in Sia Khup Za Go omdan leh a nasepna pan ka muh khiat ama hihna pawl khat hi bangin kong gen lai ding hi:
1.Mi deih tuam leh gup leh paih tuam neilo, a zawng a mang leh a pil a siam khenlo a, nasem ahi hi.
2. Zomite (Singtang mite) lo khawh singpuakna leh nekzonna a awlmawh mahmah ahi hi.
3. Economics tawh kisai asiam mahmah, sum ngahna leh zeekna a kituak thei pen a zang thei mi ahi hi.
4. Beh leh phungte tawh kisai a, thusim leh minam sungah hihsim tuttut a nei ngeilo khat ahi hi.
5. Amah nasep dan i etkik ciangin, a geelna sa khat om a, tua tawh kituakin aban bana sem toto khat hi leh kilawm bangin kimu thei hi.
6. Politics tawh kisai thu khatpeuh a om ciangin, ama ngaihsutna pen a Sim a Zo omlo a, Kuki, Hmar, Mizo, Paite, Vaiphei cih tawh kisai a politics bawl pen M.L.A. ut man bek tawh kibanga a thupi ngaihsut hetloh khat ahi hi.
7.Mi piangthak khat ahih manin, Pasian nasep ding dan leh Christian Organisation lam peuhmah awlmawh in, College a kah a kipanin, Evangelical Union (EU) pawl ah kihel pah hi. A sih dongin Pasian nasem mi khat hong suak ahih manin, amah zong lungkim mahmah dingin ka um hi.

Thu tuamtuam gennop omlai ahita zongin hiteng tawh kong khawl phot ding hi.

A lawm it,

Nok Swan Lian,
Lanva



6. ‘…I KIHO NOPNA TAM NGEL HI VEN’:
Rev Khup Za Go tawh kihona
- H Kham Khan Suan

“Kei pen holim siam ding a hanciam ngiat ka hi hi”.
- Rev Khup Za Go

‘…I kiho nopna tam ngel hi ven’ ciin Sia Khup in 12 March 2005 hong email ngeungau hi. November 2004 pan a lamdang natna in nuaigawpin, a damkang pan Sia Khup in a zing ciang (March 13) Delhi hawh ding ka gelna hong pian theihloh phamawh asakna thu gennuam ahi hi. Ka gel bangin a piang thei hileh Zo Research and Communication Centre, Delhi innteekna tawh a kigel seminar sim kawm in paper zong a pia ding ka hi hi. Lawmpa David Vumlallian Zou zong a laisimna Belfast, UK pan field study hong pai ding a, Delhi ah kituak kawm ding leh Siapa’ hat tawh kituak in kimuh khawmna hunkhat neih ding ka ngaihsun uh hi. Sia Khup pen a damkang pan, zato inn tuakkhia bek leh a laibu Zo Chronicles thak zong man pian a, etphat (proofread) ding bekin kisam ahih manin a hawmkhia ding (publisher) ka kan san laitak uh zong ahi hi. Tua sung mahin a damloh tawh, hatzo kisa nawnlo hi dinga, ZCF pastor za pan ki-awngsut dingin lai na pia khin hih tuak hi. Nasep, kalsuan zia ding gelna leh ngaihsutna tampi hong nei ding ahih manin hong kuppih nop tam kha dingin ka um hi. ‘Ong pai thei hi lecin i kiho nopna tamngel hi ven’ hong cih ngeungau pen ka bilkha ah tham den hi. Hih thu in ka lungsim hong zo lua hi ding hiven u Ngaih Lian in Pa Khup’ mualsuang phuh cianga ding ‘nang zong tawm na phawkna ong gelh ve’ ciin hong zaksak ciangin Pa Khup’ kammal mah siksanin kong gelh hi.

Mail hong khak khit kha khat zong cing loin (9 April) Sia Khup in hong nusia vat a, a lunggulh tawntung ‘kiho’ ding pen huih letkhiat anvai delh a cih hong suak hi. Sia Khup tawh maitang kihona ka neih theih nawnloh hangin a khekhap zui in, a khutma tawh ‘kiho’ ding bei thei ngei dingin ka um kei hi. Tua khekhap leh khutma panin a lavui gelh, a laibuta Zo minam tawh kisai thu kawm (cover page) a tuang pen, ka benghem in ka za den hi:
“Pianpih Zo mi gia bang zun ding
Banzal leh sinthu tongkum
Holung kisang dih ni e, lia leh tang aw e”.
Mikangte paunak khat in ‘mihaite a nuntak sungun kiphawk a, mipilte bel a sih khit ciang un kiphawk kikkik hi’ na ci hi. Mi pawlkhat leuleu pen a nuntaklai bek uh hiloin a sihkhit ciang nangawn un kiphawk diak se hi. Tua bang a mi’ phawk leh thupisimte sungpanin Rev. Khup Za Go zong khat hi ci in ka ngaihsun hi. Sia Khup pen ka muhma pek panin ‘amah tawh kisai’ - tulai pau le hang ‘amah signature’ - tampi lakpanin ka theih pawlkhat hih bang hi: pil, thukhual, thulai sat siam, thungaihsun thei, thusaumu, mi citak leh a kiniamkhiat mi. December 2000 in Delhi Zomi Christian Fellowship (ZCF) ah pastor sem dingin hong pai ciangin amah mizia taktak ka tel pan hi. Tua laitakin kei zong ZCF Youth Department (YD) ah Finance Secretary za ka len a, a sawt lo in Secretary, YD ka sem hi. Amah hong tunkhit in ZCF Thubullet leh Thumeilet (Constitution and Bye Law) zong hong kilaih a, Pastor in Secretary za hong lenkhawm ahih manin ZCF Executive Committee meeting a om peuh ciangin ka paikhawm thei zel uh hi.
Biakna tawh kisai bek hiloin laisimna hangin zong kinaihna lianpi ka nei hi. Ka omna leh sangkahna Jawaharlal Nehru University (JNU) tawh amah innsapna kinai sawnsawn ahih manin Delhi hong tun cil December 2000 pan May 2004 nasepna ngahna hangin JNU ka nusiat dong mimal kihona leh kimuhna hun tampi ka nei thei uh hi. Sia Khup tawh ka kihona panin amah thumuhna (worldview), i gam leh i minam a itna leh awlmawhna, Zolai leh Zokam mahmah it in nakpitak hanciamna tawh a sep a zuunna ka mu hi. Delhi ah hong pai tawh kei M.Phil. research hih lai hong kituak kha ahih manin a kisam mahmah tha hong pia in, hong angtang sak tuam mahmah hi. Thukanmi (researcher) khat ahih tawh kizuiin JNU hawh ding pen hong ol mahmah hi. A sauveiloin amah thapiakna tawh JNU ah Zomi sung research hihte kikaikhawmin Zo Research and Communication Centre (ZRCC) kici ka phungvuh uh hi.

ZRCC pen mimal lunglutna leh Zo minam tawh kisai awlmawhna tawh u Kam Khan Sing in a na phuat hi a, Sia Khup lamlahna tawh ka hihtheih bang un ma ka patpih uh hi. Zolai leh Zokam puah zia ding, ngeina leh minam hihna (culture and identity) kepbitna ding thu cih bangin thulu (topic) bawlin thugen ding ka kiseh khol masa uh hi. Tua pansanin thukikupna khasim in khatveita ka nei thei uh hi. Tua sung panin Sia Khup in hong luikhiat thului khat pen ‘online dictionary’ tawh kisai ahi hi. Zo pau leh lai kepbitna dingin laimal leh pau zattang (vocabulary) i neihte website ah khum in i neih nailohte mikang leh pau tuamtuam i theihte panin teisawn in website ah khum toto lehang a sauveina ciangin hong picing ding a, Wikipedia Encyclopedia bang khat a nei suakin olno khat in i pau hong picing ding cih a gelna ahi hi. Haksatna tuamtuam hangin tuciang dong kibawl khia zo nailo a, bawlhuai in a neihhuai mahmah khat ahi hi. Tanglai Greek mite pilna leh mipil thungaihsun (philosopher) tampi hong piankhiatna a kikan ciangin lai leh pau hauhsakna pan hi ci in ki ngaihsun hi. I lai leh i pau in i thumuhna limlang hi gige hi.
Sia Khup pen laipilna sangpi a nei, thungaihsun leh minam a it mahmah Pasian nasem ahi hi. Zo minam tawh kisai -pau leh ham, ngeina leh hihna (culture and identity), biakna leh kipumkhatna (church and unity) uk in lim ngaihsut in zong tel a, hih thu tawh kisai thu thukpi a thei mikhat hi ci in ka ciamteh hi. Hih thu tawh kisai holim a ukzia leh a siamzia thupi kasa diak hi. Topa nasem in tua Thupha mah bulphuhin ‘minam gampi khat, minam minpi khat leh minam paupi khat’ bawlding na tangko pih den hi. Greek pau in gen ni ci le’ng ecumenical mahmah mikhat ahi hi. Pastor activist khat hi cile’ng zong kikhial dingin ka um kei hi.
‘Zo minam’ kici laipau a zatna zong hih panin kingaihsun thei hi. A laipau zat pen Chin, Kuki, Mizo leh Zomi minte a kalhna hiloin tuate sangin tangzai zaw a zattheih ding a gelna pan hong piangkhia hi zaw dingin ka ngaihsun hi. Tuabang ka cih ciang, amah pen Chin, Kuki, Mizo leh Zomi min sungah a kituiphumsa hi a, ahih hangin haksatna tuamtuam hangin hih minte a za huapzaw in kizang thei nailo hi cih limtak a phawk leh a tel hizaw hi. Kuki-Chin Baptist Unionte’n laibuta hong hawmkhiat uh, In search of identity (1986) kici hong piankhiat theih nadingin nakpi takin na pang hi. Chin, Kuki, Mizo leh Zomi hikhin napi, ‘Zo minam’ cih a laigelhnaah (adiakin 1990 kiim pawl panin) a zat ngitngetna panin thusaupi amuhna leh a theihna hong musak hi. Amah adingin ‘Zo minam’ cih pen deidanna neilo, Zo minam sung sanggam (tribe) 44-te khaikhawm thei pen dingin a ngaihsutna ahi hi. I theihsa bangin amah pen Zo minamte tenna teng a siksuak phial makai khat ahi hi. Hih bang ngaihsutna a neih theihna ka kan ciangin amah ukna leh a khankhiatna/zia hang hi dingin ka um hi.

Mizogam Murlen khuaah piang in, Lamka khawk (district) Bungmual khua pansanin sangkah in, Imphal leh Guwahatiah laisinna sangzaw anei hi. A laisim kawm mah in Zo lai leh pau mah zuun ding a hanciam den mi khat ahi hi. Yangon pan a kihawmkhia Zomi Tangko ah thuzeekpawl (editorial board) na 1960-62 sung a sem kha ngei hi. Guwahati ah Masters a man ciang Christian Literature Centre kici Council of Baptist Churches in North East India nuaiah Director hihna sem ngei hi. 1980 bul pawl hi a, tua khuapi mah pansanin amah mimal hanciamna tawh Zo Aw kici thukizakna hong hawmkhia hi. A kum ham khit nungin M.Th. Bangalore panin va zo a, a thesis gelh pen Chin Baptist Literature Board, New Lamka in sutsak in hawmkhia hi. A thesis, A critical historical study of Bible translations among the Zo people in North East India (1996) cih pen North East India tawh kisai limtak a kante’n sim hamtang loh phamawh laibu khat ahi hi. Lai Siangtho kampau khempeuh tawh pheng teisawnna in minam (Zo minam) a kigawmthei ding kimlai phelkhapin, pau tawh kizuiin kideidanna, kikhenna nakpitak piangsak hi cih a thulu ahi hi.
Hih bangin pau tawh kizui a kikhenna pen Lungdamna Thu (gospel) bek mah in phiat zo ding hi cih Sia Khup’ ngaihsutna ahi hi. 1988 August kha a kihawm Lungdamna Aw, Vol.XII, no.8, pp1-4 ah hih tawh kisai a thusun ciantak kimu thei hi. ‘A kipawl thei dingte i hi hi’ cih thulu zangin Sia Khup in kigawm ding, kipumkhat ding thu mah genbel in na nei hi. Mailam hun ah lailam saite, adiakin laiteite’ tavuan ding limtak na mukhol hi cih zong hong ngaihsun sak khol hi. Hihbang ngaihsutna a neihtheihna pen 1984 in Oxford ah laibawlna/hawmkhiatna (publishing) tawh kisai course a sinna pan hi dingin ka um hi. Tua bang hamphatna a ngahna panin siamna lianpi nei a, Zo minam tawh kisai thu hong sai, hong van ciang’ a zaizaw leh ciimzaw in hong en leh mu thei ahi hi.

Siapa tawh kisai gending tampi om hi. Amah pen mi kiniamkhiat, mi nehno leh pau aki ip zo mahmah khat ahi hi. Muntuam, gamtuam tampi pha in, nuntakna nuampi a zangthei ding kimlai Zo gam, Zo minamte mah tawh khuasa a, a sih dong hong nuntakpih ngitnget na in a kipumpiakzawhna hong pulak hi. Zo minamte’n amah nuntakna leh laigelhna panin tampi sin ding nei hi. ‘I minam pen i sihpih ding hi lo a, i hinpih ding hi zaw hi’ cih pen Sia Khup ngaihsut thu khat hi gige hi.

Laigelhpa H Kham Khan Suan in tulaitak Banaras Hindu University, Varanasi, Uttar Pradesh ah Lecturer sem hi.
2 Sia Khup in a laigelh masa lamah Chin, Kuki, Mizo leh Zomi na hah zat mahmah hi. Adiakin Chin Chronicles (1988) kici laibu sim lecin kitel diak ding hi. 1990s kiim pawl panin minam tawh kisai a zaizaw ah hong gelh ciangin ‘Zo minam (Zo people)’ hong zang leuleu hi. Hih in amah pen thumu mi, a thumuhna tawh kikhel in a kalsuan thei mipil ahihna kilangsak hi. A lunglutten India khuapi New Delhi pan laibu sai Mittal te hong hawmkhiat pah ding Zo Chronicle kici ah muh theih ding hi.


7. NA NUA CIANG

Dear Pa Khup,

Pa kiang nong zawtsan zawh kiho kha nawnlo ihih manin nupite cih dan tak leh ‘ka patna ding zong thei kei ing’. Tuni ciang dong na nungsang ah nong nusiat teng na damdam buang ung. Nang paina lamte a dam kim uh hiam? Na tunni in hong lim dawn buang un teh maw? Na tun leh zua angah nuam takin kingeksak thei ding na hih manin hampha kong sa hi. Ko zong hong phawk nawnlo in nuamsa ta dingin kong um hi. It leh ngaih a paisa teng tawh kimu in vantung Tuuno phat in lamlam lel nuteh maw!

Nong nusiat ni in Kanpur pan kong delh a inn ah kong muh loh ciangin na dam loh masak a i kimuhna Safdurjang Zato kong delh kik leh na luanghawm bek ka mu a, Pa Khup.., ciin kong sap hangin nong dawng kei hi. Kihisak bil bel teh! Ni dangin kong sap ma in nong sam a, kong hopih ma in nong hopih hi. Nong dam hiam, na gim hiam ciin itna tawh nong hopih khial ngei kei hi. Tua ni buang bel kihisak lua na hih manin ka hehsuak a, kong hopih kik kei hi. Ka u Sianno kiangah Pa Khup kihisak lua hopih ut nawn kei ing ci in kong paisan hi. Na mihing nuntakna om nawn lo ahih hangin Zomi tangvalte in na luanghawm kilawm takin hong zem hi. Paknamtui tawh hong zut uh a, puan siangtho leh hoih na silh ngei lohte tawh hong zeem in, kilawm takin na tunnu kiang zuan dingin vanleng tawh Lamka ah hong pua uh hi. Meltheih u leh nau, it leh ngaih leh khuasung mipi khempeuh in na khualzinna leitung panin thupi takin hong kha uh hi.

Nang hampha mahmah ciai. Delhi ah nang hong it khempeuh in nang phawkna in New Delhi Methodist biakinnah galna hun nei uh hi. Tua mah bangin innah zong ka lunglen uh hong uap hong tut pih innsung kitalo a, a lian aneu, a khang a ham in hong suun hi. Tua zah in mite in nang hong it lamdang ka sa liang hi. Hihte khempeuh lah khat bek nang thei nawn lo ding cin a maw! Nangma mittang mahmah in mu in, nangma kam mahmah tawh lungdam thu ko lecin na lungkim heha ding a, kammal zong kicing zolo na sa ding hi . Delhi pan na pawlpi Zomi Christian Fellowship-te in hong khak ni un, mihing hi zahta in ei tagah bilbawk innsung pan a khangkhia lelte hizah in hong awlmawh, lunghihmawh in hong uap uh lungdamna thu ka gen hi. Na kammal leh na awsuakte ka ngai mahmah hi. Akno, mupi in a pi a tuahsak tawh ka kiteh a, ka khasiat hong suak mahmah hi. Delhi ah Pa dinmun a luah ding, thuvan thei ding omlo cih ka ngaihsut ciang neutung pana na khankhiat dan uh ka phawk a, dahluat manin ka khitui hong luang hi. Bang sem khial, bawl khial a hih bangin khat khit tagah i hiam ka ci hi. Ahi zongin i pian ding i sih ding, i nuntak zia ding khempeuh a gel Pasian in hong nusia lo ding hi cih ka um hi.

Kolkata na tun ciang thupitakin hong na vaidawn uh a, pawlpi in hong gal in, mimal in hong gal in, a thei kha peuhmah in hong delh a, na hamphatna nang na mu thei kei hi. Delhi ah hong kizem zah mah in kilawm takin nang hong kituam a, zahtakna hong kipia in, itna kammal pusuak a, na sep na bawl a cihtak hetlote hong kipahtawi sak in milian bangin nang hong kha khia uh hi. Hih zahta vangliatna tang dingin nang bang hi lel tak na hi hiam? Na mite ading a thupi lua na bawl bang ahi hiam? Leitung hauhna leh nopsaknate zong masa lo a van Pasian na itna leh Ama na nasep sak man hi kei leh hizah mite itna leh ngaihna na tan nading ka thei kei hi. Pasian a itte a it ding Pasian in pia hi ka ci hi. Champhai College, Mizoram a Principal dinga hong kisap laiin pai hi lecin, na sihni in tuazah hong it omlo kha ding a, tuazah pahtawina ngah lo mai ding hiteh.

Na ngahsa khempeuh sanga thupi zaw in hong ngak a, tuunnu kiang na tunni in khitui luang lo om lo hi. Mite’n nang hong sam a, na dawng kei hi. Hong hopih uh a, na dawng kik kei hi. Thu hong dong uh a, na hilh nawn kei hi. Lamka mipite kahna aw na za kei a, na sanggamte hong hopihna na kitheihmawh bawl hi. Khasiat huai hi. Phaipi vanleng tual pan in na it na ngaih khempeuh in hong dawn in, khitui naptui tawh hong ngak uh a, a neih val uh leitawi liangin nang dawnna dingin puanza leh pak kilawmte lei in hong ngak diimdiam uh hi. Ahi zongin kam khat bek na hopih kei hi. Hi zahta a hong kithupi bawla nang na dawn kik loh ciang kua khasia lo ding hiam? Kua heh lo ding a, kua ta dahlo peuhmah ding hiam? Pa Khup aw, na seppihte in hong ngai uh a, na lawmluite in hong mu nuam hi. Na panpih khakte, a lutung vua khut nga a na thugetsakte, aw, na hawh na ciahna a hong zui mite, na kikholhpih lawm leh gualte’n hih zahtak a nang hong it a nang kam khat bek na hopih loh ciang mi khempeuh dah khin hi. Pakkual hong kipia a, na nui kei hi. Puan hoih hong kisilhsak a, na maitai tuan kei hi. Nang ma khe tawh hong kipaisak lo a, a nuam thei pen ding ciin in vanleng leh mawtaw hoih penah hong kituangsak hi. Khe tawh pai nadingah zong tangvalte in hong puak hangin lungdam thu na ko vet kei hi. Ko kamsiam in cin zo lo a, ko theihna un a gen khin zo kei hi. Na nu kiang tung napi’n, “Nu aw, hong tungta ing” zong na ci beek kei hi. Aw! i leitung hong kilamdang vat si e maw!

Pa Khup, na lawm leh gualte kiangah ka gen ding uh thei kei si ung e. Na pawlpite kiangah ka koh ding uh thei kei si ung maw. Nang mahmah in hong gen in nangma mit tektek tawh a mu hilecin nagen ding beilo dinga, na kammal in cin zolo in, nang zong lungdam in na khitui luang veve ding a hi maw!

I kimuh nunung laiin leitung haksatna hanga khua khat pan khua dangah na pem kawikawi thu Leivui Panin cih laibu mel muh ding kaal nangaklah dan leh kawlgam na zin thu, naupangte mailam khualna tawh Delhi na zawtna hang khawng i kikup lai in, mawtaw tun lohna ah mawtaw lampi sialsial sang in, a tunna sa lam zot zawk ding hi na cih khawngte zanni mah a bang hi. Ka ciah ding ciangin maitai taka na lengla khan a lupna tung pan nong bansah toh diatduat khawng ka mit khaah hong lang hi. SB Suanno tawh damlo a, zato lupna tungah i kimuh masak hunte khawng ka kimangngilh bawlbawl ta hi. Delhi ah kimuh masak na dingin limci hetlo a, kimuh tawpna zong tua mun mah ahih khong lamdang kasa hi. Zato innah zingsang thawh tung leh nitak lup ding sim a nang lungdam kohna hong nei in nong cih hunte tuni in tanglai suak zo hi. Hun in hong ngak lo a, ko zong nang kiang kong tun ding cik ciang ahi tam ka thei kei uh hi.

Murlen nong zin thum vei ka thei hi. A hun leh kum ka ciamteh nawn kei a, ahi zongin ka naupang thu theih khat om hi. Tualpi kiangah ka ten lai un nong pai a, nitak khuamui zawh ciangin nong tung hi. Bang hang cih ka theihloh hangin ka pi (Nem Za Awi) tawh kikawi in na kap mawk uh hi. Tuni dongin bang hang hi ding hiam cih ka thei tuan kei a, zong kong dong kha ngei kei hi. Na ciah ding ciangin kapi puanten gial bialbual khat na nusiat a, khitui mah tawh na ciah kik hi. A hang ka thei kai kei lai hi. Nong pai kik ciangin kei ka om kei a, ka pi leh ka nu in zong hong nusia zo a, pawlpi pan in hawm ding zanpuan bangzah hiam na pua a, tuate Mizogam ZBC gam sungah nong hawm hi. Murlen ZBC in vok khat go in hong tawl ompih cih ka za hi. Kei mun dangah sangkah in kahih manin vawksa ka ne kha kei hi. Champhai leh Sesih ah Sia Lian Cin Do tawh nong zin lai un Champhai ah i kimu a, Murlen napha kei hi. Champhai pawlpite in hong khak ni zan un Upa J.K. Thang innah Sia Lian Cin Do leh nang Guitar tawh la hong sasak uh a, mipite in khut ka beng zaizai uh hi. A thumna pen leh a tawpna pen 1999 kum in ka Nu Man leh Khual Lian Mung in hong zui a, Lungdam Bawl i zang khawm hi. Na ciah ciangin Vapar dong kong kha hi. Murlen khualu Pu Thawng Lang mual geiah khongma kung lak leh Vapar a Pu Gin Khaw Haute inntualah maan i kila hi. No mawtaw tawh Champhai zuan in kei khe tawh Murlenah ka ciahkik hi. Kei bek hita ka hih manin lam tawntungin ka aktai a, khua ka tung baih zawzen hi!

Leitung khua hun kihei tawh kituak in Shillongah kum 1997 in i kimukik a, na innluahna vuah ankuang tam veipi i umkhawm hi. Na pa, kei adingin ka pu Neng Do Lian, India Prime Minister, A. B. Vajpayee tawh kimu khin Delhi pan hong ciah laiin no innah aksa in na vaidawn a, ankuang i um khawm hi. India PM thupi na sa hiam? na cih ciangin ka Pu Do in, “Ei zong mipil hiazah in hong umcih leh kihai nuam ding hiam”, ci in hong dawng hi. Lamkaah ka Nu Tawng (Huai Khaw Dim) in hong nusiat in zong nangma kha limah ka tukhawm uh hi. Nekhawm dawnkhawma i om laitak in no Delhi zuan dingin na kithawi uh a, kum 2000 kum tawp pan kimu nawnlo pen kum 2004 kum tawp ciang na zato lupna tungah i kimukik a, tua kum Lungdambawl Pawi zangkhawm in innah aksa i ne khawm hi. Nuam pan pan kilungmuang panpan cih laitak in nang vantung gama kimu kik dingin April 09, 2005 in nong paisan hi.

Na laibu zawhloh Zo Chronicles leh a dangte Tuangpu leh Mungno in hong hanciam ding uh a, na lunggulhnate hong mualsuah ding uh hi. Na lung himawh kei in. Tuangpute’n zong tanu nei uh a, Kanpur pan ka phone ciang a pi in Man Sian Muang ka phuak ciin hong hilh hi. A nu leh pa kiteen lai a na lungdamna email ah nong khak khawng ka phawk hi. “Tu zan Tuangpu in nungak khat hong ciahpih in mo nei khat a kisuak hi mawk in, mo lawp kawm leh Jesuh Sih leh Thawhkik Pawi zang kawm dingin hong pai in. Dalpu (Dal Suan Pau a cihna) te zong hilhzo ing, amau hong paithei ding uh hi,” nong cih lai a kong pai theihloh pen tudongin na kasa hi. Ka siapa in zin ding hong phalloh pen tuni dongin ka mawhsak nuam phial hi.

Leitung haksatna, dahna, nopna i cihte mihing nuntaknaah a kigawm khawm ahih manin ka dah uh ciang kong phawk uh a, ka nuam uh ciang kong phawk sem uh hi. Nang loin vaihawm ka siam loh uh tampi om hi. Ahi zongin hehnem siampa in hong ompih a nisim maban na zom thei zel ung, hong lungkhampih lua kei in. Kei zong maban zomin Taiwan ah May 22, 2006 pan Post-Doctoral Research kum khat sem dingin pai ing. Ka pai dingin Delhi inn pan mah in ka dingkhia a, Punjab ka zin zel lai tawh a kibat lohna pen nang na om loh bek ahi hi. Taiwan zuan in ka pai ciangn Singapore-ah lawmte hong vaikhak na laibu Leivui Panin bu nih ka pua hi. Ahi zongin Singapore vanleng tual ah kimu theilo ka hih manun ka omnaah ka puasuak a, ka sim zel hi.

Na heina Sian anglai nuamah it leh ngaih a paisa khempeuh kiangpan leia omlai meltheih teng in mangpha hong khak ung cih na gensak in. Nang nungah Vapar pan Pu Gin Khaw Hau, Ngur khua pan na tunu Nian Za Cing leh Lanva pan ka pi Nem Khaw Hau no kiang hong zin a, limtakin na vaidawn un. Nuamsa taka lengkhawm in hi leitung ngai nawnlo ding in kong lamen hi.

Gengen ni ci leeng bei thei lo ding hi. Gennop tampi tawh hih zah in hunsak phot ning. Na vekpi un hong phawk mahmah ung.

Lai at, na ta

Cinpu (Hau Za Cin)
Taipei, Taiwan


8. HONG CIAH TA MAI IN

“States ka om kum nga zawh ciangin ‘Ong ciah ta in’ nong ci a; kum guk zawh ciangin, ‘Ong ciah ta lo ding maw?’ ci’n nong dong a; kum sagih ding petpet ciangin, ‘Ong ciah ta mai in’ nong cih ka bilkhaah mang theilo hi!”
-Ngaih Lian

Kong it Pa Khup aw,

Ka naupang thumangmawh theih in Murlen i om lai in pheituam siing nong puak ka phawk hi. America pan nong ciah 1973 kuma Bualkotah na maanbu thak tawh innkuan maan nong zaih leh slide show nong puak ka ute tawh kikhek ngekngeka ka et lai uh; nang coat vom silh a Mangkangte tawh maan na kilakte ka etna pen kong tel masakna suak hi. Tua ma peuhmah ka pi, ka nu leh pate in ‘Na Pa Khup sang kahkah in tun lai tawp (MA a cihna uh) sim ta’ ci in hong gen zel cih loh buang i kimu zel ahi zongin kong tel nai kei hi. Kum 1976 ciangin Tangnuam Model School ah sangkah a Tangnuam Christian Centre-ah ka pi anhuansa ne khawma i om ciangin kong tel taktak pan hi. Tua laiin nang sikkeu tawh an ne in tawm cikcik (thuk khat val ne ngei lo) na nek pen ‘lai siamte in an hai lo’ a cih uh a maanna bangin ka ngaihsun hi. A takin ci le’ng nang an tam a ne zo lo na hi zaw gige mawk! Tua laiin nang siktaw laikhetna tawh puak ziahziah a lai na khet zel pen kong eng mahmah hi. Tua banah Kawnpui postman Pu Thangruaia in gate bul panin, “Pu Khup Za Go a awm em?” ci in na laikhak ngah ding America leh gam tuamtuam pana hong tung ka san zel pen lungdamin laikhak tua zahzah ngah thei ci in thupi kong sa mahmah hi.

New Lamka ah kum 1977 in Pa Khual in innpi ding a lam zawh ciangin Tangnuam pan i kituah hi. Inn thak luttawh kitonin nang steel sikkeu leh sikkeu ka (fork) a set in nong lei a; nang lo buang kuamah in sikkeu zat zia ka thei kei uh hi. Tua kumin i inn kianga zanglo i seem hi. Kumpi buh tam piangsak kidemnaah kihel ding ci in buh suan ciangin a kitang ding deihna in khau khungin nang a langkhatah lenin buh i suan hi. Tua ni in Lanva a Pastor Lang Gin’ zi Nu Cing Za Awi in zong hong huh a, i khau kaih niloh pen zekai huai a sa mahmah hi. Ei pata teng lah kidemna a pang ding ci dep in i hanciam mahmah hi. Tua banga hamsapi taka i suan buh zung kip man nailo in Dr. T.Hatzawte kitten ni-in guah tampi hong zu in tui in i buh suan teng long in hong taihsak hi. November 12 in Nu Man tawh na kitenna mopawi bawl ding ciangin Bualkot leh Kalzang panin meltheih u leh naute hong paikhawma, bus tawh Lamzang ah mopi in innpi-ah molopna nuamtakin i zang hi. A mai kum ciangin Serampore ah B.D. kah dingin Nu Man tawh na kithawi uh a; Sia Pau Khan En zong no tawh kiton dingin hong pai in innah hong kinga hi. Zin khan kinei tuam lo ahih manin ka lumkhawm uh hi. Siapa taihkhedap a khau nei lo pen hoih ka sa mahmah hi. Tua bangin, tan sagih leh tan giat ka sim sung teng a om khawm i suak hi. Serampore pan B.D. zo a nong ciah kum 1981 in ka u Mang, Tura Govt. College ah kah a, kei Imphal DM College of Science ah ka kah cil kum ahi hi. Calcutta pan vanleng tawh April 08 ni in nong ciah uh hi. Phaipi vanleng tual pan Nu Man’ pa Imphal a RMC ah zato lum na vehna uh ah i kituah hi. No Lamka paisuak in ken hostel zuanin i kikhen hi. Kum nih khit ciangin Guwahati CLC ah sepna nong nei a, ken July 1984 in B.Sc. sim ding in kong beel hi. Guwahati-ah nasep sungin nang a kha a sim England, Germany, Indonesia leh India gam mun tuamtuamah khual na zinzin a; Nu Man leh Tuangpute unau tawh inn ngak in nong nusia zel hi. Inn na om sun ciangin zum nasep teng banah Zat Tangzang bu leh Zo Aw magazine bawl in i manlah thei mahmah hi. Tua kawmkalah mite’n nang hong thei uh ahih manin passport leh meileng ticket tawh kisai hong kan tam mahmah hi. Tuate gel tawh kisai hong gen khempeuh ken ka buaipih a, i pata in i khomin i manlah thei mahmah hi. Tua banga kum nih kum thum tang i kithuah sungin na thuakzawhna, cihtakna, mi holimpih zia leh lai tawh kisai nasep na lawp zia leh phincil taka na hih tiltelnate tu’n kei adingin nong nusiat go manphapi a suak hi.

1998 July kha in States pai dingin Lamka pan Shillongah ong pai masa dingin nong vaikhak bangin kong pai a, ni nih sung hun nuamtak i zang hi. Shillong pan ka dinkhiat ding ciangin Pa Zam tawh station dong taxi tawh nong kha uh a, bag thak khat i lei hi. States ka tuna kipan mailam nuntak zia ding leh na laibu bawl nop thute laikhak leh email tawh tatsat loin i kiho hi. A hun tawh kizuiin hamsatna khatpeuh i neih ciangin ahi thei bangbangin i vaihawm khawm den hi. Kum 2001 a kipan Delhi nong om ciangin college kah i naute nang beel leh muang kawmin ei tawh kikhomin a hunkhop mah hong pai uh hi. Tua teng tawh US dollar zangin khatvei peuhmah voksa, aksa na khamtak un na ne un ci in dollar bang zah hiam kong khak a, no zong na omna uh Munirka-ah hun nuam takin na zatna thu uh ka zak leh na maante uh ka muh ciangin manpha ka sa hi.

2003 in States ka om zawh kum nga a cin ciangin, “Hong ciah ta in” ci in nong sam hi. Ken ‘tawm khat ong om tadih ning, ka MRE sin zong laklawh lai hi, kong ci hi.’ Tua zawh a sawt lo February 12, 2004 in MRE ka zawhna thu kong hilh laikhak tawh nong lungdampihna thu ka mangngilh thei kei hi. Tua kum July 14 ni in khatvei mah phone tawh i kiho laiin, “Hong ciah ta lo ding maw?” ci in nong dong hi. Tua ma teng pen ka Pi Awi Khaw Dim leh ka nau Suanno in hong nutsiat sawng ahih manin kei zong inn lam lungngai mahmah in a om den ka hi hi. States ah mawtaw nuam bel tawh lampi hoih penah hawl in, inn nuam leh an lim a kigen - Japan an, Sen an leh Mang an ei beka ne leh khawsa a om sangin i biak Pasian in hong kawm i nuntak hun tomno sung lel pen i innkuanpihte tawh om khawm kana manpha zaw om kei, ci in nakpi ngaihsutna ka nei hi. Lai Siangtho sungah: “Mi khat in leitung khempuh nei in, a nuntakna mangsak leh bang phattuamna nei ahi hiam?”(Luka 9:25) cih ngaihsun kawmin ciah ding khensatna nei in ka om hi. Kum 2004 bei kuan ciangin lamet lohpi in pumpi cidam lohna tuakin zatoah gim mahmah in na om hi. Tua laiin Delhi ZCF makai lawm Swan Za Lian thusiamna tawh na damlohna thu zonet ah a hunhun in kikhah den ahih manin leitungbup Zomi khempeuhin itna leh deihsakna takpi tawh tatsat loin thungetna hong neihsak manun cidamin Zato panin nong tuak khia hi. Natna tua zaha nasia panin Pasian in hong damsak kik ahih manin ka lungsimah, “Ka pa neu in tawlkhat hong nuntakpih lai ding ai ve maw”, ci in Pasian tungah lungdam ka ko hi. Tua banga nong damkik zawh a sawt lo kum 2005 bul lam pawl in email tawh thu tampi tak nong at khit ciangin, “Hong ciah ta mai in” ci in a thum vei sapna kam nong khak hi. Kei zong ngaihsutna tampi tawh March kha tawp lamin kong ciah khia zo bek hi. Nu leh pa kiang masa phot in tua khitteh Delhi lam hong dam hawh ding cih lungsim nei in Shillongah tawldamin ka om hi. Tua sungin nihvei phone tawh i kiho a, phone sung pan kinohsiat in ken zong Delhi kong hawh sawmzia leh a hun ding khawng kong hilh hi. Tua bangin i muang om laitak March 29 ni in BSF a Sub Inspector a sem i sanggampa Tg. Mang Za Pau in damlohna hang in hong nusia hi, cih ka zak uh ciangun ka pa zong om thei nawn lo in a luang lap dingin Lamka zuanin hong paisan pah hi. Lungzuang leh khawngai taka i om laitak April 09 ni sun kim pawlin lawm Gin Sian Lian in na tuahsiat thu ong zasak a, tua zawh a sauveiloin kihopih thei nawnlo, cih ka za kik hi. Lungsim leh ngaihsutna khempeuh bei in, ‘ka mang hi leh ut zaw si’ng’, ci in inn sung tengah ka kileh kawikawi hi. A taktakin ka dah kei a, ka heh a suak hi. Mai lam nuntakzia ding maitang kituah in i ngaihsutnate kikum khawm le’ng ci a i geelna khempeuh pen huih letkhiat meipi bangin mang in, sapkik sawm taleng zong huihpi nung delh tawh kibang hi! “Ong ciahta mai in”, nong cih bangin kong ciah a i kimu man tuan kei hi!

Na luang phum khit ciangin na sul nung zuun dingin Nu Man tawh June 16, 2005 in Delhi ka tung uh hi. A zing leh thai nitakin Pu H.T.Sangliana leh Pa Zamkhothang’ te innah hawh in a thusiamnate hangun lungdam ka ko uh hi. June 19 Nipini sun ZCF kikhopnaah Nu Man leh ken na dinna zel pulpitah dingin Pawlpi mite leh makaite in hong thuakpihna leh huhnate hangin lungdam ko in kikhop tawp ciangin biakinn kong tualah Pawlpi mite tawh niangtui dawn khawm in nitak ciangin upa bul teng tawh innah an nekkhawmna ka nei uh hi. Delhi a hong it leh hong thuakpih a diakin Manipur leh Mizoram pana pai pawlpi mite leh makaite kiangah lungdam koh ding tampi i nei hi. Eima neihsa a kipan kam leh muk hi in tha leh ngal tawh thuk zolo i hih manin i biak Pasian in amaute gim leh tawlna, sup leh bainate khempeuh a thupha tawh hong thuhsak kimciat ta hen cih ka thungetna uh ahi hi.

Delhi ah Nipi kal nih ka taam hi. June 24-26 sung teng Nu Man, Ngaih Lun leh Niangbawi tawh sim leh mal, sak leh khang pana na kaih khop niloh na go manpha pen ahi bizu (almirah) nih dimin na koih laibute ka ciamteh uh hi. Tuate Tuangpute unau in packing bawlin December 2005 in meileng tawh a pu Sian Mung hong puasak a, tu in Guwahati Innpi ah ka kem hi. Nidang ciang na laibute siksanin laibu tuamtuam kaikhawm in Khup Za Go Library cih minvawh a kep ding ka hanciam uh hi. Na sepna sate phawkna leh na khutmate ka zopna un na sanggamte leh tate in laibu ka bawl peuhmah uh Zo Aw Publications cih ding pha ka sa uh hi. Tua bangin a semkhia zo dingin i biak Pasian in a dam laite hong siam ta hen!

Na pattah,
Ngaih Lian Swante,
Guwahati


9. KAWLGAMAH KONG SUUN HI

April 10, 2005 zing tungin ka pianna pu uh Tuan Khan Lian (Tahan khua a teng) ka zintunna Taungzalat Hotel, Kalemyo-ah hong pai a, “I u Khup si ci hi lo maw,” hong ci hi. Ka lungsim sungah ka zinkhiat ni dingin Guwahati vanleng tualpi ka zuat lai-in “Tu’n a ding khia ding hi ing, nong vaikhak nop a om hiam,” ka cih leh “I u leh naute na video camera tawh hoih takin hong zaih in” hong cih ka kiho tawp nading uh ahih lam ka nung phawk hi. Tua zing kikhopna ah (ZBCM Kum 10 cinna) siate leh pawlpi mite in Sia Khup Za Go sihna tawh kisai in Zomi nam bup supna leh dahna ni hi cih pulak kawmin suunna hun khat kizang hi. Ka pumpi Kawlgamah a om hangin, ka lungsim innlamah om hi. Thugenna nih vei ka neih hangin ka ngaihsutna tampi Delhi khuapi, Guwahati leh Lamka kikalah kileh in manlah mahmah hi. Tua ni khoppi kinei lai leh thugenna hun ka neih manin u leh nau hong thuakpih tampi sungah ka puak nuam tuam mahmah hi.

A zing ciang April 11, 2005 ni in Pu Tuan Khan Lian inn Tahan ah meltheih sanggamte tawh U Khup sihna thu gen khawmin ka kap khawm uh hi. Sia Thang Khaw Tuan in “Lawm Khup aw khat vei kimuh sawm ni in, niangtui i duh bang dawn khawmin thu kikum ni,” cih phone tawh ka hopih a nunung ding na hi mawk, ci hi. U Go Khaw Nang in u Khup a neu lai panin amah theih dan leh hong nutsiat a khawngaih dan gen hi. Ka pianna pupi uh Tuan Khan Lian in gen nop a hauh mahmah hangin, a tupa a it mahmah suun ahih manin thugen nangawn deih bangin gen thei lo hi. Nu Ciin Za Vung zong gen nop a neih hangin niangtui lam ama sai ahih manin innsung leh innmai kawm tuah in buai mahmah hi. Ken zong u Khup tawh kisai ka theih bangbangin u leh naute kiangah ka gen a, a zi it mahmah u Niang Khan Man, a tapa Pum Khan Tuang leh Khual Lian Mungte adingin thungetna ka nei khawm uh hi. Hong suunpih u leh naute tawh niangtui leh moh ne khawmin dahna ni ahih hangin “Ei teng kimu khawm zenzen mataw,” ka kici uh hi. Hih bang hun adingin “Jesu i nei hi” cih tawh khitui mualtuang laipipi ka kikhen uh hi.

Tua nitak lunglen khawngaihna hong thuakpih dingin Rev. Kham Sian Khup ka giahna hotelah hong giak a, khualgama om ka kicih hangin Kawlgam u leh naute’ hong thuakpihna uh ka muh ciangin inn lama a luang tawh tukhawm mah ka bang hi. Kong ciah ding kuanin ka lungsimah “Dah teng thuakpih nuam Jesu bang; Lawm maan dang mu zo ding maw” cih hong ging velval hi. “Aw Topa nong thuakpih manin lungdam ing, van leh lei a bawl Topa in hong thuakpih hong suunpih” cih in ka tawl hong dam sak hi.

A sanggampa: J.M. Ngul Khan Pau,
Guwahati

10. KONG PHAWK SEMSEM HI

U Khup aw,

Hih anuaia thute ka lungngaih ciangin na manphatna ka phawk semsem hi:
1.Kum 1966 pawlin nang om lo hi le teh CBA Pawlpi bang tan a tung tam?
2.Kawlgamah Tedim Lai Siangtho leh La Bu a kikhet theih loh laiin nang om lo hi le teh i Lai Siangtho leh La Bu bang hunin a kinei tam?
3.I Zolai it in zuunin theih tawp suaha na puahpuah nangawn hi ciang kitung a hih leh tua bang zahta in na puah lo hi le teh i Zolai bangci ciangah a om zen tam?
4.I pau i lai nang awlmawh zahin a kem leh a zuun zo mi tawm mahmah hi.
5.CBA ah Field Director na sep laia biakna lama na pattah -Rev. G.K.Nang, Rev. Dr. J.M. Paupu, Rev. Dr. Sianpu, Tg. Ngaih Lian leh kei in Pasian thu mah simin ka na suut toto uh hi.

Nong om loh san pen kong phawk mahmah hi.

Pasian thu tawh na pattah,
-Suan Khan Thang,
Pastor,Zomi Baptist Church, Aizawl.