22 November, 2008

Mangthang nuam maw, mangthang nuam lo?

- by Rev Khup Za Go
Leitung minam khempeuh in minam vanglian, gam leh lei nei, biakna, ngeina kician nei, lai leh pau kician nei hi hong kicih ding i ut ciat hi. Gam leh lei nei lo, pau leh lai kician nei lo, biakna leh ngeina kician nei lote pen minam mangthang leh mi tavaite kici hi. Tua banga kumpi vaihawmte leh leitung minam dangte in mi mangthang leh mi tavai a hong cih ding kuamah in i ut kei ciat hi. I ut loh mawk hangin ut lohna bek tawh hong kisai khin thei lo hi. Mi haite pen a hai a hih lam uh a kithei lote mah hi. A hai a hih lam uh a kitheite in a pil na’ng uh zong pah hi. Mi in cina a hih lam a kitheih ciangin a dam na’ng zatui zaha a zong pah hi. Tapa taimang in zong a mang a hih lam a kiphawk ciangin inn lam hong delh pah vilvelin a pa kiang hong kidenna a, a mang lo hi ziau hi. Minam mangthangte in zong amau mangthang kisa lo kha ding hi. Mite in minam mangthang khatin hong ngaihsun hi, a mangthang minam hi hang cih a kitheite pen kibawlphain, kipuahpha ding uh a, mangthang lo takpi ding uh hi. Tua pen eima khut sungah om gige hi. Na um maw?

Leitungah minam min kician, gam leh lei kician leh lai leh pau kician khat a neite pen minam mangthang khata seh ding kilawm lo hi. Kumpi khat a hih lian loh hangin gam uk khat sung kumpi khat sungah zong minam tuamtuam om thei a, minam kician leh minam mangthang hi lo hi cih theih ding minam kician cih theih na’ng mah om veve hi. Tua ahih leh ei minam pen bang dinmun ngel ah i ding hiam i ki-et nadingin leitung minam pawlkhat en pak sai dih ni.

Sen (Chinese)-te in kumpi gam khat ahi China kici gam khat nei a, pau zong tampi a neih hangun zattang diak Mandarin pen Sen kam hi ci-in kiseh hi. Sente omna khuapi tampi a om hangin Beijing pen amau khuapi hi a, mite in zong Sente’ khuapi mahin seh sak hi. Sen minam mah in Taiwan kici kumpi gam tuam khat zong nei a, tua ah Taipei kici a khuapi uh hi. Tua gamah Madarin mah lai leh paupi-in zang uh hi. Leitung gam tuamtuamah, kumpi uk tuamtuamah Sente a om kawikawi hangun minam mangthangin kiseh lo hi.

German minamte in Germany kici gam khat nei a, Berlin kici pen a khuapi uh hi. German lai leh pau cih zong om hi. German mi gam dang tuamtuamah a om hangun minam mangthang kici thei tuan lo hi.

Mikang (English) minamte pen England gam bekah hi loin leitung mun tuamtuamah a om kawikawi hangun England ah kumpi nei uh a, England khuapi leh phualpi London pen Mikang minam khempeuh khuapi-in kisim hi. Pau leh lai zong English ci-in a kician, a thupi khat nei uh a, American English cih bang a om tei hangin English-te pen minam mangthangin kisim tuan lo hi.

Tanglaiin India gam a kici pen lian mahmah hi. Sri Lanka, Burma, Pakistan, Bangladesh kici gamte India pan a leengkhia vive hi. Tua a hih hangin tuin zong India mite in India gam cih ding nei hi. Tua sung ah Kolkata, Chennai, Mumbai, Bangalore, Delhi cih bang khuapi lian tampi om hi. Ahih hangin tua sungah Delhi pen kumpi vaihawmna leh phualpi-in kiciamteh hi. India gam sungah kampau nam tampi - Assamese, Bengali, Gujarati, Hindi, Kannada, Kashmiri, Konkani, Malayalam, Manipuri, Marathi, Nepali, Oriya, Punjabi, Sanskrit, Tamil, Telugu, Urdu, Sindhi cih bangin tampi a kizat hangin Hindi pen India lai paipi leh leh pau paipi hi ci-in kiciamteh hi. India mite leitung gam tuamtuamah sum thalawh, kuli, sangsia, kumpi nasem a om kawikawi hangun minam mangthangte kici thei lo hi. Bang hang hiam cih leh kumpi gam India, khuapi Delhi, leh gambup kampau Hindi a nei, a zang minam kician khat mahin kingaihsun hi.

Kawlte in Burma (Myanmar) kici kumpi gam khat nei a, Rangoon (Yangon) pen kumpi phualpi leh munpi hi. Kawl lai leh pau mah kumpi in a zang bek hi loin Kawl kici minamte in lai leh pau nam khat a nei suak hi. Kawlte pen minam mangthang hi cih ding kilawm lo hi.

Bengalite in Bangladesh kumpi gam nei a, Dhaka khuapi a vaihawmna uh hi a, Bengali (Bangla) kici pau leh lai nei hi. Tua banah India gam sungah West Bengal kici State khat nei uh a, Kolkata kici khuapi leh phualpi nei uh hi. Hih State ah zong Bengali (Bangla) pau leh lai mah nei veve uh hi. Gam nih ah a kikhen hangun khuapi kici thei a kicianin om tuak a, tua gamah minam min kician Bengali leh lai leh pau kician Bengali zang tuak a hih ciangun minam mangthang cihhuai tuan lo hi.

Nepali (Gurkha) minamte pen India, Burma, Bangladesh, Pakistan leh England gam dongah sum thalawh, kuli, kongcing, galkap, palik, kumpi nasem cih bangin om kawikawi uh hi. Lai pil kim lo, hau kim lo a hih manun mite in neu-etin, simmawh pian kawikawi hi. Ahih hangin gam kician khat Nepal gam nei-in tua ah kumpi nei uh hi. Kathmandu pen Nepali minamte khuapi leh vaihawmna hi. Nepali lai leh pau nei uh hi. Minam min a nei, gam a nei, lai leh pau a nei, khuapi kician khat a nei Nepali mite pen gam tuamtuamah a om zelzul kawikawi hangun minam mangthang cih theih laizang ding hi lo hi.

Hih banga leitung minam tangthu tawmkhat i lah pakna panin minam kician kicite khempeuh in minam min kician khat, gam kician khat, khuapi kician khat leh pau leh lai kician khat nei hamtang uh hi cih i mu hi. Tu’n ei minamte ki-en cian dih ni. Minam min Chin, Kuki, Lushai, Mizo, Laimi, Zomi, Shou, Chou, Zo cih bang tampi i nei zihziah hi. Gam zong Magwe Division, Sagaing Division, Chin State, Mizoram, Manipur, Nagaland, Assam, Meghalaya, Tripura leh Chittagong Hill Tracts ah i nei kawikawi hi. Gam i neihna mun dang zong thei lai ding hi teh. Khuapi zong Tonzang, Tedim, Falam, Haka, Thantlang, Matupi, Mindat, Kanpetlet, Paletwa, Champhai, Aizawl, Lunglei, Lawngtlai, Saiha, Kolosib, Parbung, Thanlon, Singngat, Lamka, Henglep, Kangvai, Kangpokpi, Motbung, Molvom, Haflong, Agartala, Jowai hi a, a dang zong na theih beh lai ding hi. Pau leh lai zong kihau bilbel a, dozen nih val - Tedim, Falam, Haka, Khumi, Dai, Zanniat, Ngawn, Hualngo, Siyin, Lusei, Hmar, Mara, Bawm, Biate, Ralte, Paite, Simte, Gangte, Thahdou, Ashou, Zotung, Zou, Chou, Chote, Chorei, Chiru, Hrangkhol, Mara pau ci-in i kiciau zihziah hi. Hih banah ko pau zong kihel nai kei lai zong na ci nuam kha ding hi.

A tunga i gensa minam kician leh a mangthang lo minam i gensate bangin i minam min, i gam min, i phualpi leh khuapi min leh i lai leh i pau cih ding khatkhat dawhkhiat ziauziau ding nei lo i hih manin minam kician, gam kician, khuapi leh phualpi kician leh lai leh pau kician a nei sinsen minam i hi hi i kicih nop hangin suak thei lo “thong” hi. Kawlgam sanggamte cihdanin a “kingah lo ngiat” hi. Tua hi-a eimite pen Mizogam Leisanzote cih banga i “khauh pai” nop hangin piang zo lo hi. Minam kician khat suah na’ngin
Pai nuam le’ng nai cik hi a,
Ut kei le’ng lah gamlapi
cih la i apply thei ding hiam?

Ka neu lain Mizogam Murlen khua Pa Khai Do Thang kici khat in, “Hat mahmah leng gala mualpi pen ka khe tawh suikhia, pekkhia zo ding hi’ng” a cih laizang leh, a lawmte in um loin nial huan uh hi. Ahih hangin amah in, “Hat mahmah peuh leng” a ci teitei hi. Tua bangin minam kician khat suah ding ut mahmahin a tunga i gensa i minte sung pan minpi dingin khat teelkhiain, gam tuamtuamah i kikhen hangin a tunga i tenna gamte lak panin khat pen gampi dingin bulbawlin, khuapi tampi i neih sung panin khat pen i minam khuapi minvawhin, pau leh lai tampi i neih zihziahna sung panin khat penpen paupi, pautaang dingin minvawh lel lehang olno, nai cikin minam kician khat suak ziau ding a, mite in hong simmawh thei lo ding a, eite zong kigawmin, kilomkhatin na sem khawm peuh lehang i thahat ding hi. “Hat mahmah peuh leng” cih bangin ei kithutuakin ut mahmah peuh lehang Kawl kumpi, India kumpi, Bangladesh kumpi, leh UNO kumpi nangawn in hong kham zo ding hi lo a, hong kham nuam ding lah hi lo a, hong kham ding ngeina zong lah hi laizang lo hi. Dawi leh kau nangawn in hong kham zo ding a hih lopi!

Gentehnain Kawlgam, Vaigam leh Bangladesh gam donga a kikhen eimiteng in Zo minam ka hi uh hi, Chin State pen ka pu ka pa uh gam hi, Tedim khua pen ka khuapi uh hi, Tedim pau pen ka paupi uh hi, ci nuam lehang kuamah hehna ding om thei lo hi. A tungin tua pen Kawl kumpi, India kumpi leh gam dang kumpite in hong phawksak pah tuan nai lo ding hi. Ahih hangin ei a mihingte in kip takin lenin, tua bangin zang peuh lehang a sawtna ciangin kumpi ngeina bangin ciaptehna (recognition) i ngah veve ding hi. Tua ahih kei leh, Mizoram pen ka gam uh hi a, Aizawl khua pen ka khuapi uh hi a, Lusei (Mizo) pau pen ka paupi uh hi, ci nuam lehang kuamah hehna ding thu om lo hi. Hih a tunga i gensa bangin i minam min, i tenna gam, i tenna khua, i kampau zatte sung panin khat peuhpeuh lungkihualin teel thei diam lehang eimau thu hi lel hi. Leitung bup Zomite a khanglota i hi hi cihna hi lel a, leitung bup in min khat, gam khat leh pau leh lai khat a nei, minam kiciante ci-in hong ciamteh ding hi lel peuh hi.

Tua bang kicih ding a vaihawm thei i om kei a, i kicih nop kei leh lah, Tamu khua Sia Gin Khat Suan in a nuntak laia a gen theih zel mah bangin “eimite lah tawm si, hai si, zawng si,” a cih ngakngak theih zel mah bangin kuama phawk loh minam, minam mangthang lah a kici nuam het lote hi zenhoh ve hang. Tua tak ciangin eite kisikin i khe tawh lei siksikin gam leh minam ka it hi ci-in i kikoko hangin Sawltak Paul cih mah bangin “ka phattuamna bangmah om lo hi” cih mah hong hi veve ding hi. Thuhilhna in a cih mah bangin “a mawknapi, a mawknapi, na khempeuh a mawknapi” i suak ding hi. Jeim in a gen niloh mah bangin “gamtatna in a zui lo upna guak pen a si ahi hi” a cih tangtang mah bangin gamtatna, sepna leh suplawh ngamna tawh a kiton lo gam leh minam itna zong a mawkna hong hi ding hi. Tua tak ciangin gam lah a nei, min lah a nei, pau leh ham a nei, minam ngeina lah a nei hi napi-in minam mangthangte i suak veve ding hi. Tua lah ut lo ciat i hih ciangin “Zo mi aw, khanlawh hunta” cih la mah i saksak kul lai ve!

Sum leh pai a hau mahmah khat leh nih i om man, lai pil mahmah khat leh nih i om man, kumpi ulian khat leh nih i om man bekin minam khat, gam khat, pau leh lai khat a nei minam kiciante cihna a kingah ding hi lo a, kiniamkhiat ciata Chin Sate, Mizoram, Manipur, Assam leh i minamte tenna leitang khat peuhpeuh pen i gam hi ci-a i san ciat ciangin, Haka, Falam, Tedim, Lusei, Thadou, Paite, Hmar, Biate, Hrangkhol, Bawm cih bang kampau i neihte pen i kampau hi ci-a sang ciat a, Haka, Falam, Tedim, Mindat, Aizawl, Lunglei, Lamka, Kangpokpi, Haflong, Tripura cihte i khuapite hi ci-a i sang ciat nop ciangin gam khat a nei, khua khat a nei, pau khat a nei minam kisuak pah ding hi. Tua tak ciangin i kim i pama om minam dangte in zong hong zahtak pan ding hi. Hih i pau tuamtuamte pen kisin nuam taktak lehang theih lah ding om lo hi. Chin State, Mizoram, Manipur, Nagaland, Assam, Tripura, Meghalaya, Chittagong gam sunga om i minamte sang kahna, khawmpina mun khawngah ka muh ngeisa, ka kikholhpih ngeisa vive hi.I pau, I ham a kihaul mahmah vive hi. Kihaza-a “ei aa lo buang” ci ciata i om lenlan ciat leh akta duhgawl kilawhkhuh cih bangin gam kician, khua kician leh lai leh pau kician nei lo minam kisuak ding a, tu zawh kum sawmnga, kum za pawl ciangin ei sanga minam tamzawte in hong deep mang ding hi. Ut mahmahin ki-it mahmah lehang minam kician khat hih ding ol mahmah hi. Tua ut loin kiliansak, kiphasak, kihisak ciat, kihaza ciatin ei leh ei ui leh kel i bat den leh pen ‘akta duhgawl kilawh khuh’ cih i bang bek ding hi. Faro’ lungtang vomin kinawknawk lehang ut lopi-a minam mangthang suah hong baih mahmah ding hi. Tu huna kumpite leh mipilte in “globalization” ci-a a gengen pen un tua bangin hong hei ding hi. Ki-it kingaia kilomkhata minam kician khata om ding utzaw maw, ahih kei leh, ei leh ei ui leh kel banga kigalbawl den a, kiliansak, kisathei ciata mangthang nuamzaw? Hih thu lim taka lungngaia i dawnna pen bangbang a suak ding i hi hi. Mangthang nuam maw, mangthang nuam lo? Tua pen eimau thu hi.

* Rev. Khup Za Go, M.A., M.Th. in Manipur gam Chin Baptist Association pan 1997 a pensen zawh ciangin John Roberts Theological Seminary, Shillong ah tawlkhat lecturer sem hi. Delhi Zomi Christian Fellowship ah Pastor a sep laitak (2005) in hong nusia hi.

Reblog this post [with Zemanta]

No comments: