23 November, 2008

Sang Leh Lai Tawh Kipattahna Panin

(Zolai Kum Sawmnga Cinna Pawi 1925-75 Lamka, Laimai 15-18 pan a kiteikhia)


Leitung bup minam ciaptehna pan Mongolian minam a hi, Tibeto-Burman kam a zang Zomite pen Burma, India leh Bangladesh gamte-ah i teeng hi. Burma-ah Chin Hills, Upper Chindwin leh mun tuamtuamah i teeng hi. India ah Manipur, Mizoram, Tripura, Nagaland leh Assam gam mun tuamtuamah i teeng hi. Bangladesh-ah Chittagong gam sungah i teeng hi. Tua bangin mun tuam gam tuamah teengin kikhenthang i hih manin i ngeina, i gamtat leh kampau kibang kim lo hi. Tua hangin mite in zong minam tuamtuam mah hong sa-in Chin, Kuki leh Lushai cih bangin min tuamtuam hong guan uh hi. Tua bangin eite in zong i kam zatna tawh kituakin Laimi, Mizo, leh Zomi cih bangin i kilo hi. A tomin ci leeng, minam khat hi napi hangin gam tuamtuamah min tuamtuam leh kam tuamtuam zangin i om hi. Tua a hih manin mi tuam nam tuam takpi mah a kisa zong i om hi. A hih hangin tu hun ciangin lai pilna tawh khuamuhna, gamtatna leh ngaihsutna hong tangzai zaw ta a, kikawmna, kiphakna zong hong ol zaw ta a hih manin pum khat sa khat i hihna pen kitel pianpian ta a hih manin lungdam huai hi.


1890 pawlin British Kumpi in hong khangin i gam hong uk a, tua tawh kitonin Khristian makaite hong tun ciangun i minam tangthute lai-ah kikhumin, i kam i lai zong tua hun ciangin hong piang hi cih ding a hih manin a khangmoi mahmah lai minam khat i suak hi. Tua ahih manin 1900 ma lam tangthu gen ding tam pha lo-in a beisa kum 75 sung thu panin i minam leh gam nuntakna zia kikum thei leeng zong a kicing mahmah lai ding khat ahi hi. Tu-in kum za-sim 20-na a cin’na ding kum 25 bek in sam lai a, seh li suah seh thum pen i zang khin hi. Tua a hih ciangin kum 2000 a cin’ nading a sapna kum 25 sung teng pen bangci bangin zangin zeek leeng i gam i lei, i minam a dingin manpha thei pen ding hiam cih thu ei tu khang mite in i lunghihmawh ciat ding kilawm hi. Hong tung ding kum 25 sungin a beisa 75 sunga thu piang, na piang leh mi piang khempeuh sanga tam zaw leitungah piang ding hi ci-in mipilte in ummawh uh tham lo-in, tua phawk kawm gige-in kalsuan ding, ngimna geelna neih ding hanciam uh hi. Tua a hih leh, Zomite in zong lungpilna ngaihsut siamna tawh i kalsuan kul ding hi.


Mi dang gam dangte zahin i pilna, i siamna leh hauhna a kicin’ nai lohna hang tawh kihawmthawhna tampi i neih hangin i gam in lei leh a ni a kha tawh kituakin thupha tampi Pasian in Zomite hong pia hi cih thu i phawkkhialh loh ding thu khat hi. British kumpi in kum 60 tang hong uk zawh uh 1947-48 ciangin Burma leh India in suahtakna ngahin, tua pan Pakistan hong piangin, Pakistan panin 1971 kumin Bangladesh hong piang hi. Tai patle 13,902 a zai, mihing 32,300 (1973) a pha Chin Hills pen 1948 ciangin Chin Special Division kici-in Chin Affairs Council leh Chin Affairs Ministry nei-in ki-uk hi. Gam vaihawmna-ah Vum Ko Hau, Mang Tung Nung, Shein Htang, Vuan Tu Maung, Za Hre Lian, Ral Hmung, Thang Lian, Lun Pum leh ulian dang tampi min hong kidawk hi. Kumpi nasepna sungah Thawng Cin Thang, Tuang Hmung leh mi dang tampi mahin min hong nei uh hi. Galkap lam zong kidawm tuan lo-in Dal Za Kam, Lian Cin Zam, Khen Za Mung, Hrang Thio, Putpa, Pau Khan Thang leh adang tampi mah i lungnoppih uh hi. 1962 kuma General Ne Win’ makaihna tawh galkap in gam vaihawmna hong let ciangun Chin Supreme Council kinei a, Son Kho Lian in hong makaih hi. 1974 ciangin Burma in Upadipi thak nei a, Chin Special Division pen Chin State hong suak hi. Gambup vaihawmna lian pen Council of State-ah Chin State panin Khen Za Mung leh Thakin Aung Min, Council of Ministers-ah Vankulh, leh vaihawmna hiang tuamtuamah ulian tampi kihel hi. Khristian pawlpi lamah S.T. Hau Go, Van Bik, Kyon Bil, Hre Kio, Kam Khaw Thang te-a kipan mi dang tampi in hong makaih uh hi. Tua bangin khantohna hong piang a, tu ciangin kumpi nasem ulian, galkap mang, zato siavuan, sitni omin, M.A., M.Sc., Ph.D. cih mah a ciangciang panin hong pusuak nainai hi i ci ding hi.


Tai patle 8143 a zai, mihing 332, 390 (1974) a omna Lushai Hills pen 1952 kumin District Council-in ki-uk hi. Tua huna kipanin R. Vanlawma, Pachhunga, Lalsawia, Ch. Saprawnga, H.K. Bawichhuaka, Chalchhunga, Lalmawia, R. Thanhlira, C. Pahlira, A. Thanglura, Hrangaia, Lalbuaia leh mi dang tampi min hong kigen hi. Kumpi nasepna panin Hmingliana, Lalbiakthanga, Khawtinkhuma, C. Lalrema leh a dang dang in za lian hong ngah hi. Galkap panin Thenphunga, C. Vankunga cihte in min hong nei hi. Khristian pawlpi lamah Zairema, Ngurauva Ralte, Pazawna, C. Lalhminga, leh a dang tampi mahin makai uh hi. 1972 ciangin Mizo Hills District pen Union territory hong suakin Mizoram cih min hong pua hi. Legislative Assembly nei-in Chalchhunga, R. Thangliana, H. Thansanga, Ch. Saprawnga, Vaivenga, Khawtinkhuma, Lalsangzuala leh ulian dang tampi in vaihawmna len hi. Sangliana in M.P. sem hi. Tua bangin khantohna piangin, zum nasem ulian, siavuan, galkap mang tampi omin, M.A., M.Sc., Ph.D. cihte leh I.A.S., I.F.S., I.P.S. cihte a gamgamah hong kicing mahmah hi.


Tai patle 8628 a pha, mihing 10,72,753 (1974) ten’na Manipur pen suahtakna ngah ciangin State minin tawmvei sung ki-om hi; tua zawh ciangin Part C State kihi kik a, tua pan Union Territory in sawtpi mah a ki-uk zawh ciangin 1972 ciangin State i ngah kik uh hi. Tua sungin gam vaihawmna-ah Teba Kilong, S. Vungkhom, Paokhohang Haokip, Paolen Haokip, T. Goukhenpau, Pauneikhai, N. Gouzagin, T. Gougin, Haukholal Thangjom, Ngurdinglien leh a dang ulian tampi hong khang khia uh a, India Parliament-ah Paokai Haokip M.P. in i nei hi. Kumpi nasepna-ah Thangkhopao Kipgen, T.C. Tiankham, H. Vum Khaw Thang cihte leh mi dang tampi in hong makaih uh hi. Khristian pawlpi lam panin Nengzachin, Rochunga Pudaite, T. Jam Khothang, Dongkhothang Singson, Mangkhosat Kipgen leh a dang tampi mahin hong makaih uh hi. Tua ciangin zum nasem ulian, siavuan tampi M.A., M.Sc., a kipan I.A.S., I.F.S., I.P.S. cihte dongin ulian tampi hong piangkhia hi. Manipur gam mi buppi seh li suah seh thum tang pen Meitei hi a, seh nihte pen Naga leh Zomite hi hang cih theih ding hi. Tua hi napi-in a mi tawh kituakin Zomite in nasepna leh vaihawmna kilen kawikawi bilbel hi.


Kampau leh lai tawh kisai-in Mizoramah Lusei kizangtang pen hi. Mualtung Manipur ah a kizat kim theih loh hangin Manipur-ah Meitei kam kizangtang pen hi. Chin State ah a kizangtang kam piang zo nai lo a hih manin haksatna leh supna tampi om hi. Lai leh kam pen pilna siamna kihawmna, kikawmtuahna bulpi a hih ciangin i lunghihmawh ding thu lian khat hi. Hih thu tawh kisai-in Tedim kam pau mite in tavuan lian nei uh hi ci le’ng kikhial lo ding hi. Bang hang hiam cih leh kam nam khat zang panin Chin State sungah a milip tam pen a hih mah bangun zum nasem, sangsia, galkap leh lai pilna a ngah zong tam pen a hi uh hi. Sumsin sumbawl a hahkat mi a hih mah bangun neih leh lam zong a kicing zaw gam hi a, Chin State pua Burma gam sung mun tuamtuamah Tedim kam a zang mi a om bek tham loin India gampi dongin kizang thei kawikawi hi. Sang leh lai tawh kisai-in Burma ah gambup kam leh lai a hi Burmese banah gamkete leh minam tawmte’ kam leh lai zong zum sung sang sungah zat theih, puah theih na’ng thu a thak Upadi Nambat (Article) 102 leh 152 sungah lim takin hong kikhumsak ciatciat hi. Tua bang mahin India gamah zong gam bup kam a hi, Hindi leh English banah gamkete leh mi nam tawm zawte’ kam leh lai puah ding, zat ding thu Upadi Nambat (Article) 29, 30 leh 46 sungah a kicingin kigelh hi. Ei a puah ding, a zang ding mite i ginat ding, i kivak i kizen ding bek thupi hi. Kumpite in hong huh nuamin a mansa-in om uh hi.


Lokhawh singpuak haksatna gam, sing kawm suang kawma teeng, kumpi tuamtuam vaihawmna nuai-ah a kikhen minam i hih hangin a toma i gen samsamna bek panin zong i gamah khantohna nakpi tak piang hi i ci ding hi. Tua thu i ngaihsut ciangin Pasian in Zomite deihna zatnopna khat hong nei hi ding hi cihna lungsim hong guan hi. Gentehna pak panin, 1973 August kha-in Calcutta khuapi-ah Zomite khat Customs & Excise zuma mang lian Collector khat ka mu hi. November kha-in New York City-ah Indian Mission to UNO-ah Secretary a sem khat na om hi. 1974 May kha North East India Christian Council kumcin’ kikhopna Tezpur ah President a kipan ulian dang tampite in Zomi vive a hi uh hi. Gauhati vanleng tualpi-ah 1975 September kha-in Manipur Gam Director of Tourism, Manipur gam Secretary, India kumpi Income Tax Officer, Gauhati University a Ph.D. a kah laitak, Allahabad University pan M.A. a man khinsa, Eastern Theological College pan B.Th. a man khin lian tawh zing tungin ka kisutuah kha uh hi. 1976 January kha-a Hyderabad khuapi-ah Evangelical Fellowship of India (EFI) Silver Jubilee khoppi lian a kineih lai-in hun ukpi a kipan makai dangte leh Pasian phatna lapawl sate in Mizoram leh Manipur pana pai Zomite a hi uh hi. A kha kik February kha-in Imphal vanleng tualpi-ah Manipur gam Cabinet Minister leh Hill Standing Committee-ah Chairman a sem masa penpa te gel tawh ka kimu kha uh hi. March kha-a Manipur Baptist Convention kum nga hal kikhoppi Imphal-ah a om lai-a mihing 10,000 mai-ah, “Hong Honpa Itna Gengen Nuam Ka Sa” ci-a la tawh teci a pang, tua late mah April 2, nitak nai 5, minit 5 hun lai taka All India Radio, Imphal, pana hong sakhia zuaizuai mite in Chin Baptist Choir (Manipur) te a hi uh hi. Hih banga i mit tawh i muh, i bil tawh i zak thu tawm khat i kaihkhop pakte nangawn in Zomite khut sungah talen lian hong kikoih hi cih hong lak hi. Tua hi-a Pasian zahtak kawma sang leh lai tawh kipattahna panin gam leh lei-ah khantohna, mainawtna leh nopsakna piang thei-a, piang thei lai ding hi.



Reblog this post [with Zemanta]

No comments: