30 November, 2008

Zogam Tangthu A Tomin

(Lungdamna Aw, Lom 5 Hawm 11 leh 12, Nov-Dec. 1980, laimai 1, Lom 6, Hawm 1 January 1981 laimai 1 pan a kiteikhia)


Zogam (Chin Hills) pen a leitang tai patle 13,902 hi a, mihing pen 1974 kumin 354,000 pha dingin ki-ummawh hi. A gam buppi pen township 9 kisuah a, Tiddim, Tonzang, Falam, Thlantlang, Haka, Matupi, Paletwa, Mindat leh Kanpetlet kici a, Township Officer khat ta in uk hi.


Thangmual (Fortwhite), Inbuk, Bawipa, Lunmual, Awtaraw leh Khonu kicite mual minthangte hi a, lui min nei deuh pen, Gun, Ciau, Bawinu, Lemro, Mata leh Mong kicite hi. Lih pen bual lian pen hi.
Ki-ukna:


Tang laiin Zogam pen kuama khut nuaiah om loin Zomite amau leh amau ki-uk hi. 1896 kumin Mikang kumpi in ana tawh la-in, India leh Kawlgam pen gam khatin uk khawm uh hi. 1948 kum a Kawlgam in suahtakna a ngah ciangin Zogam pen Chin Special Division kici-in a uk Zumpi pen Chin Affairs Council kici hi. 1974 kumin Zomite in State ngah uh a, Zogam pen Chin State kici a, Zo Zumpi pen Chin States People’s Council kici Zo Zumpi pen amasa in Rangoon ah om hi. Tua panin Kawlpi (Kalemyo) ah kisuan a, tua pan tawl khat khit ciangin Haka khua ah kikhin kik a, tu takin tua lai munah om hi.


Biakna:


1. Khanglui Biakna: Ni dang laiin Zomite in dawi leh kau, sing leh suang bia uh hi. Mual leh guamte kihta in vokno akno tawh kithoi uh hi. Dawi nam tampi inn dawi, gam dawi a bia uh hi. Hih bang biakna pen Mikang pau-in Animism kici a, leitung mi khempeuh phial in tanglai in tua bang upna leh biakna a nei uh hi. Kawlte in zong Buddha biakna a zuih ma un hih bang khanglui biakna mah zui hi dingin ki-ummawh hi.


2. Pau Cin Hau Biakna: 1900 pawl ciangin gan tawh kithoih dawi biakna phiatin Pasian khat om hi ci-in upna biakna thak khat Pau Cin Hau in phuan hi. Tua biakna thak pen kibawl phain tu-a Zogam sung bekah hi loin Manipur leh Aizawl gam Zomite tenna dong in kizel man hi. Pau Cin Hau pen Tedim khua Khan Lian leh Cing Zam’ tapa hi a, 1859 kumin suak a, 1948 Dec. 28 ni-in Mualbem khua-ah si hi. Zolai zong phuan ahih manin “Laipian Biakna” zong kici thei hi.


3. Khristian Biakna:


(a) American Baptist Pawlpi : Zogam Lai Siangtho thu hong puak masa pen American Baptist Pawlpi hi. March 15, 1849 kumin Rev. A. `Carson-te nupa Zogam tung hi. March 21, 1902 ciangin zato siam Dr. H. East-te nupa Zogam hong tung uh hi. Missionary masa pen Rev. A. Carson April 1, 1908 kum a sih ciangin Dec. 21, 1908 ciangin Dr. J.H. Cope te nupa hong tung hi. Dr. East pen a gam tawh kituak lo-a dam thei lo ahih manin sawt om loin America ciah kik pah a, a laih dingin zato Dr. J.G. Woodin te nupa Nov. 11, 1910 ciangin hong tung uh hi. Dr. Woodin te 1915 kumin Bhamo-an kisuan uh ahih manin Zogam nasem dingin Dr. C.V. Strait te nupa Oct. 2, 1925 ni-in hong tung uh hi. June 11, 1938 ni-in Dr. Cope a sih ciangin Dr. F.O. Nelson-te 1940 kumin hong tung uh hi. A nunung penin Rev. R.G. Johnson-te nupa February 2, 1946 ni-in hong pai uh a, 1966 kumin ciah kik uh hi. Amau nupa pen American Baptist Missionary Zogam pan a ciah nunung pen ahi uh hi. Hi bangin Zogam ah Khristian Pawlpi hong kipan a, 1940 kumin R.C.M. Pawlpi, 1948 ciangin S.D.A. Pawlpi hong tung uh a, tu ciangin Khristian Pawlpi tuamtuam tampi Zogam ah piang hi.


(b) Khristian Khantohna: Zogam ah tui kiphum masa pen Thuam Hang leh Pau Suan hi a, April 4, 1904 ni-in Rev. Carson in tuiphum hi. Missionary-te leh Zomi Khristian masate in haksatna tampi tawh na hong sep ciangun hi bang tuiphum mihing khan’tohna kimu hi:
1915 - 150
1930 - 1,591
1940 - 5,514
1950 - 19,655
1960 - 37,705
1970 - kithei lo
1980 - 69,191
Hih pen Zomi Baptist Convention (ZBC) ciaptehna bangin tuiphum sa teng bek hi a, Pawl huam milip hi lo hi. Tua ciangin ZBC pen Zogam sung bek hi lo Kale Valley, Tamu Valley leh Upper Chindwin sung Zomi Baptist kipawlna ahih manin Zogam sung Baptist Pawlpi ahi lo Khristian Pawlpi dangte tawh kigawm lai leh Zogam bup Khristian pha zah pen kithei pan ding hi.


(c) ZBC Tangthu Tawm: Zogam Khristiante pen tawm lai ahih manin 1905 a kipanin pawlpi khat bangin vai pai lai uh hi. 1948 ciangin Tiddim, Falam leh Haka ci-in Association 3 kisuah uh hi. 1953 ciangin hih Association thum tengin Zomi Baptist Convention ci-in kipawl khopna phuan uh hi. Tu ciangin ZBC pen Association tuamtuam 14 kipawlna hi a, Zogam sung Baptist bek hi loin a kiima Zomi Baptist te zong kipawl uh a, Tiddim, Falam, Haka, Kale Valley, Tamu Valley, Kalemyo, Thantlang, Matu, Tonzang, Kuki, Siyin, Zo, Thado leh Zotung ci-in Pasian nasep khopna hi. Tu-in ZBC pen Burma Baptist Convention sungah Karen zomin Convention thahat pen a nihna ahi hi. ZBC General Secretary masa pen Sia Hau Go hi a, tu laitak a sem pen sia Hrang Tin Khum hi. ZBC in Kawlgam bup BBC sungah pan mun a tuamtuam len ngei a, tu laitak BBC President zong Zomi Sia Tial Dum ahi hi.


Lai Thu


I gen sa bangin Tedim gam panin Pau Cin Hau in lai bawlin Zomite pen lai nei minam khat suak hi. Tua lai pen a tungin laimal 1053 bang hi. Tua pen kipuah phain laimal 37 kisuak sak hi. Hih laimal tawh biakna thu, tangthu leh late kikhumin Tedim gam bek hi loin Manipur gam dong kizang ngei hi. Hih Zolai tawh 1931 kumin British and Foreign Bible Society kici Lai Siangtho Khen Pawlpi in zong Mualtung Thuhilhna teng bu 500 khen ngei uh hi. (Tua Laibu pen India Bible Society in London Bible Society tung panin ngah ding a hanciam laitak hi). Kumpi lam panin Census of India, 1931 Volume XI; Part 1 laimai 194-5 sungah “Pau Cin Hau Script” ci-in kikhum hi. 1917 kuma Zomi French gam paite in hih Zolai zangin inn lamte tawh lai kikhak thei uh hi. Tu-a a kizang Mikang laimal bang loin Zopau pen hih Zolai tawh a awsuah a man lianlianin kigelh thei hi, kici hi. Tangthu a kigen savun tunga kigelh lai, uipi in a nek mang bang hi nawn lo ahih ciangin hih lai pen Zogam in a ngaihsut phat mahmah dingin kilawm hi.


Mikang laimal tawh 1915 Dr. Cope in Mattiu bu Tedim pau-a a khet pen Zogama laibu kibawl masa pen hi. 1932 kumin Thuciam Thak bu kikhen a, 1977 ciangin Lai Siangtho buppi kikhen hi. 1932 kuma kikhen Thuciam Thak bu pen Zogam ah muh ding om nawn lo hi. Burma Bible Society ah bu khat kikhen hi ci-in Sia Kam Khaw Thang in gen a, London University library ah bu khat mah om hi ci-in “Tiddim Chin” kici laibu bawl Prof. Henderson in gen hi.


Haka pau tawh 1920 kumin Lungdamna Thute leh Sawltakte Tangthu a kikhet cil kum hi a, 1940 in Thuciam Thak bu kikhen a, 1933 kumin Lai Siangtho bupi kikhen a, Falam tawh 1933 kumin Lungdamna Thu bute, 1937 kumin Thuciam Thak kikhen a, Lai Siangtho buppi pen a kibawl laitak hi. Zotung leh Ngawn pau tawh zong Lai Siangtho bu nono kibawl hi.


Sang laibu tawh kisai-in Dr. Cope in Tedim, Falam leh Haka pau tawh Class IV dong 1925 in na bawl khin hi. Dr. Cope in missionary ahih hangin Kumpi ah Sang Mang (Inspector-of-Schools - Chin Hills), na sem ahih manin Sang Mang a sem lo missionary te nangawn tu dongin “Sang Mang” kicihlawh hi.


Ni dang lai-in Zogam ah kikawmna haksa-a, khua muhna lah toi ahih ciangin gam khat leh nam khat ahih hangun kampau tuamtuam na piang hi. Tu hun leuleu ciangin kikawmna kiphakna tam, pilna siamna zong khang ahih manin khat leh khat pau leh ham kitheihna zong khang hi.


Minam Min


Tu-a hih lai gelhna sung ah kizang mah bangin Zomi leh Zogam cih pen a tunga kipanin a kizang tawntung hi a, Mikangte leh a pualam mi nam dangte in Chin leh Chin Hills ci-in ciamteh uh hi. Tedim gam pana lal Aizawl gam leh Manipur gam a tung mi pawl khatte i kilawh i kisapna khat Paite kici Zogam gen loh Tedim gamsung mahmah a zong a kizat loh pen mi tam pi-in lamdang sa in a hang kithei nuam ciat kha ding hi. Tua tawh kisai-in Census of India 1931, Vol. XI, Part 1, laimai 184 sungah: gamsung minam ciaptehna sungah Paite cih pen kiphiat hi. Bang hang hiam cih leh Zogam Mangpi (Deputy Commissioner of Chin Hills) in a genna ah Paite cih min pen Falam gam mite in Zogam sak lam (Northern Chin Hills) a teeng Zomite pen Thahdo hitaleh Zote hitaleh, Sukte hitaleh mi namte a cihna uh kampau hi a, amau minam min, amau kilawhna min hi lo hi ci hi.


Thukhupna


Zogam tangthu, Pawlpi tangthu leh minam tangthu cih bang a kicinga gelhna laibu omlo a, a om sunte zong Mikangte gelh ahih manin ei theih nop leh deih lam thu tuang kim lo hi. Missionary te hong paina thu a kigelhna laibu thum ka et leh a ni a kha a tuam ciatin kikhum a, Rev. Nelson hong tun ni leh kha a kikhumna om lo hi. Zogam sazian (statistics) a kikan hangin kingah zo lo hi. Zogam lai sim thei en thei (Literacy percentage) ahi zongin, Kawlgam bupa Zomi pha zah ahi zongin a thei om lo hi. I gam i lei sazian thei kei leeng a khang a kiam i hih bangci kitheih ding hiam? Tua ahih manin 1981 gambup kisimna (census) pen lim taka theih sawm ding ahi hi. Mai lam hunah thu a kicing zaw a kan, a gelh hong om pah ding lamen hang. Bang hang hiam cih leh Pasian in a bawl sa na khat peupeuh kep loh don loin a mawkna in nusia ngei lo hi. Leitung leh a bawl sa na khempeuh a uk ding, a keem dingin mihing bawl hi. A bawl sa Eden huan a keem ding a hah ding, a puah dingin mipa koih hi. Tua ahih ciangin minamte Topa ahi Pasian in a bawlsa, a piansak Zomite leh Zogam zong Ama deihna tawh kituakin, Ama vangliatna dingin a keem ding, a cing ding, a zun ding mipa koih peuhmah ding hi. Tua mipa pen nang leh kei hi hang.



No comments: